जागतिक महासत्ता अमेरिका आणि विश्वातील एक क्रमांकाची महासत्ता बनण्याचे स्वप्न बघणारा चीन, यांचे परस्पर संबंध अलीकडील काळात खूपच बिघडलेले आहेत. वेगवेगळ्या प्रश्नांवरून- मग तो प्रश्न सीरियाचा, इराणचा, उत्तर कोरियाचा अथवा युक्रेनचा असो, चीन व रशिया एकमेकांच्या जवळ असतात आणि अमेरिका त्यांच्या अगदी विरोधात उभी असते, असे दिसून आले आहे. या पार्श्वभूमीवर, अमेरिका आणि चीन यांच्या दरम्यान उच्चस्तरीय लष्करी संवाद पुन्हा सुरू करण्यावर बुधवारी उभय देशांमध्ये सहमती दिसून आली.
त्याचबरोबर अमली पदार्थांविरोधात कारवाईसाठी एकमेकांना सहकार्य करण्यावर दोन्ही देशांमध्ये मतैक्य झाले आहे.सॅनफ्रान्सिसको येथे आशिया पॅसिफिक आर्थिक सहकार्य परिषदेपूर्वी अमेरिकेचे अध्यक्ष बायडेन आणि चीनचे अध्यक्ष जिनपिंग यांच्या दरम्यान बुधवारी चार तास चर्चा झाली. त्यामध्ये प्रगत कृत्रिम बुद्धिमत्ता प्रणालीच्या धोक्याविरोधात काम करण्याची गरज व्यक्त करण्यात आली. तसेच उभय देशांमधील वाटाघाटींच्या माध्यमातून कृत्रिम बुद्धिमत्ता सुरक्षा सुधारण्यासंबंधी बायडेन आणि जिनपिंग यांच्यात मतैक्य झाले. आमच्या चर्चा नेहमी स्पष्ट आणि मोकळेपणाने होतात, असे उद्गार बायडेन यांनी काढले. तर दोन्ही देशांपैकी कोणीही बदलण्याची अपेक्षा अवाजवी आहे, असे मत जिनपिंग यांनी व्यक्त केले. याचा अर्थ असा की, तणाव फक्त काही अंशाने कमी झाला आहे एवढेच. चीन-अमेरिका दोस्तीचा नवा, क्रांतिकारी अध्याय सुरू झाला आहे, अशी अपेक्षा करण्याचे मुळीच कारण नाही.
वास्तविक गेल्या काही वर्षांपासून खास करून, ट्रम्प हे अध्यक्ष झाल्यापासून आणि त्यानंतरच्या बायडेन यांच्या पर्वातदेखील, अमेरिका व चीन यांच्यात व्यापारयुद्ध सुरू आहे. काही माल आयात करण्यावर बंदी आणणे, त्यावर जादा आयातकर लावणे किंवा ठरावीक कोट्याइतकाच माल आयात करता येईल, असा नियम निश्चित करणे, हे प्रकार दोन्ही देशांकडून सुरू आहेत. 2022 साली अमेरिकेच्या दक्षिण कॅरोलिनाच्या किनारपट्टी भागात चिनी फुगे हवेत तरंगू लागले. या फुग्यांच्या माध्यमातून चीन अमेरिकेत हेरगिरी करत असल्याचा आरोप करण्यात आला. अमेरिकेने हे फुगे फोडून टाकले. परंतु, हे फुगे आम्ही वातावरणाचा अभ्यास करण्यासाठी सोडले होते, असा दावा चीनने केला. मात्र अमेरिकेने या दाव्याची थट्टा केली. तैवान हा आपलाच भाग असल्याचे चीन मानतो. तैवान आणि अमेरिका यांच्यातील मैत्री चीनच्या डोळ्यात वर्षानुवर्षे सलत आहे.
अमेरिकेच्या तत्कालीन सभापती नॅन्सी पेलोसी यांनी तैवानला भेट दिली, तेव्हा चीनने आपली संतप्त प्रतिक्रिया दिली होती. त्यानंतर चीनने अमेरिकेबरोबरची लष्करी दल पातळीवरील चर्चा थांबवून टाकली. आता अमेरिकेबरोबर संवाद सुरू करताना, चिनी तंत्रज्ञानाला अमेरिकेने आपल्या बाजारात वहिवाट करून द्यावी, तसेच चीनच्या आर्थिक प्रगतीत बाधा आणू नये, हा जिनपिंग यांचा आग्रह आहे. अमेरिकेने तैवानला काही महिन्यांपूर्वीच लक्षणीय लष्करी मदत जाहीर केली असून, निदान तैवानच्या स्वातंत्र्याला अमेरिकेने खुलेपणाने पाठिंबा तरी देऊ नये, अशी चीनची अपेक्षा आहे. तर आखातात इस्रायल-हमास युद्ध आणखी पसरू नये, यासाठी चीनने इराणचे मन वळवावे, अशी अमेरिकेची इच्छा आहे. पुढील वर्षी अमेरिकेत अध्यक्षीय निवडणुका होणार असून, गेल्यावेळी रशियाने ट्रम्प यांच्या बाजूने निवडणुकीत ढवळाढवळ केली होती. तो कित्ता यावेळी चीनने गिरवून, अमेरिकेच्या निवडणुकीत हस्तक्षेप करू नये, हीदेखील बायडेन यांची इच्छा असेल. जिनपिंग आणि बायडेन भेटीमुळे आंतरराष्ट्रीय राजकारणात लगेच शांतता निर्माण होईल, असे मानण्याचे कारण नाही. 26 ते 28 ऑक्टोबर दरम्यान चीनचे परराष्ट्रमंत्री वांग यी यांनी वॉशिंग्टनचा दौरा केला होता. मागच्या पाच वर्षांत या पातळीवर संवाद झालेला नव्हता. या काळात फिलिपाइन्स, जपान आणि तैवानविरोधात चीनने आक्रमक कारवाया जारी ठेवल्या होत्या. हे तिन्ही देश अमेरिकेची मित्रराष्ट्रे आहेत. दीड महिन्यापूर्वीच बीजिंग शिआंगशान फोरममध्ये बोलताना, तैवानला चीनपासून तोडण्याचे दुःसाहस करणाऱ्यांचे प्रयत्न आम्ही हाणून पाडू, असे उद्गार चीनच्या केंद्रीय लष्करी आयोगाचे उपाध्यक्ष जनरल झांग यूक्सिया यांनी काढले होते.
एवढे होऊनही, चीनच्या परराष्ट्रमंत्र्यांनी अमेरिकेस भेट दिली. याचा अर्थ चीनचे धोरण हळूहळू किंचित निवळू लागले आहे, असे दिसते. वांग हे चिनी कम्युनिस्ट पार्टीच्या पॉलिटब्युरोचे सदस्य असून, ते जिनपिंग यांचे परराष्ट्र धोरण सल्लागारही आहेत. उभय देशांतील बिघडलेले संबंध दुरुस्त करण्यातला स्वार्थ चीनला बरोबर समजतो. “इंडो-पॅसिफिकमध्ये’ हस्तक्षेप करण्याइतके सामर्थ्य अमेरिकेकडे आहे काय, हेही चीन जोखत आहे. अमेरिकेचे परराष्ट्रमंत्री ब्लिंकेन यांनीही पाच महिन्यांपूर्वी चीनला भेट दिली होती. त्यानंतर जुलैत अमेरिकेच्या अर्थमंत्री जेनेट येलेन, अमेरिकी अध्यक्षांचे पर्यावरणदूत जॉन केरी, तसेच अमेरिकेच्या वाणिज्यमंत्री जिना रायमोंडो यांनीदेखील एका पाठोपाठ एक चीनला भेटी दिल्या. तर चीनच्या वाणिज्यमंत्र्यांनी अमेरिकेस भेट दिली.
मात्र नवी दिल्लीतील जी-20 शिखर परिषदेदरम्यान, चीनचे पंतप्रधान ली कियांग यांची बायडेन यांच्याशी थोडावेळ का होईना, चर्चा झाली होती. उभय देशांत सामायिक हिताचे मुद्दे अनेक असल्याची भूमिका चीनने कायम ठेवलेली असल्यामुळे, मतभेद आणि मत्सर यांना थारा असू नये, असे जिनपिंग यांनी अमेरिकी सिनेटचे नेते चक शूमर यांच्या भेटीत त्यांना सांगितले. जिनपिंग यांनी अमेरिकेशी संबंध हाताळण्यात चुका केल्यामुळे चीनच्या आर्थिक समस्या वाढल्या आहेत. यामुळे स्थानिक जनतेत असंतोष आहे. अशावेळी आपल्या लष्करी सामर्थ्याचे दक्षिण चीन समुद्रभागात अथवा तैवानमध्ये प्रदर्शन करून, सवंग लोकप्रियता मिळवण्याचा प्रयत्न जिनपिंग करत असतात. परंतु यास फारसे यश मिळत नसल्यामुळे जिनपिंग यांनी आता अमेरिकेसमोर दोस्तीचा हात पुढे केला आहे. भारताला मात्र अमेरिका आणि चीन या दोघांनाही एका विशिष्ट अंतरावर ठेवत असतानाच, आपल्या हितसंबंधांची राखण करण्याची कसरत करावी लागणार आहे.