मला एकदा लहानपणी कुणीतरी विचारलं होतं की तू मोठेपणी कोण होणार आहेस? मी राजा होणार आहे, असं मी त्याचं उत्तर दिल्याची आठवण माझी आई नेहमी मला सांगायची. मी काही राजा झालो नाही आणि माझं बालपणीचं स्वप्न प्रत्यक्षात उतरू शकलं नाही. पण थांबा. काही मिनिटं का होईना माझं हे बालस्वप्न एकदा प्रत्यक्षात अवतरलं खरं. तेही दूर देशात-एका वेगळ्याच खंडात!
आफ्रिकेच्या प्रवासात सफारी झाल्यावर परतत असताना काही कुंपण बंदिस्त वसाहती दिसल्या. गाइडला विचारल्यावर तो म्हणाला, त्या मसाई वसाहती आहेत. मसाई लोकांबद्दल ऐकलं होतं आणि कुतूहलही होतं. आधुनिक काळातही मसाई अतिशय जुन्या (मी मागासलेल्या म्हणत नाही) पद्धतीनं जीवन जगतात. आधुनिक सोई-सुविधांचा त्यांना फारसा स्पर्श झालेला नाही. त्यांचं जीवन जवळून पाहायला मी उत्सुक होतो. गाइडला विनंती केल्यावर दुसऱ्या दिवशी तो मला आणि निवडक 4-5 लोकांना मसाई वसाहतीत घेऊन गेला. खेड्याभोवती लाकडी ओंडक्यांचं आणि काटेरी झुडुपांनी वेढलेलं पण भक्कम कुंपण होतं. तशाच प्रकारचं एका बाजूला गेटही होतं. कुणीतरी गेट उघडलं आणि आम्ही आत गेलो. गाईडनं त्या वसाहतीच्या प्रमुखाशी चर्चा केली. प्रमुखाचं नाव मॉरिस होतं आणि त्याला मोडकं-तोडकं इंग्रजीही येत होतं.
मॉरिसनं आमचं स्वागत केलं आणि आम्हाला खेड्यासारख्या त्या वसाहतीत नेलं. गाईडनं सांगितलं की ती वसाहत म्हणजे जरी एक खेडं असलं तरी मसाई प्रमुखाला तिथं एखाद्या राजासारखा मान असतो. त्याला कित्येक “राण्या’ही असतात. मॉरिसलाही 3-4 बायका होत्या. तिथून काही अंतरावर असलेल्या एका मसाई राजाला 27 बायका आणि जवळपास 90 मुलं असल्याचं गाईडनं सांगितलं.
खेड्यात पाऊल टाकताच एक कुबट वास नाकात शिरला. ठिकठिकाणी गाईंचं शेण पसरलं होतं. गंमत अशी की ते शेण सारवलेलं नव्हतं. सारवलेल्या शेणाला घाण वास येत नाही हे आपण आपल्या खेड्यात पाहतोच की. इथं शेण कुजल्यामुळे घाण वास येत होता. माशाही घोंगावत होत्या आणि उघडीवाघडी मुलं त्याच वातावरणात खेळत होती. या माशा मारत का नाही असं मी मॉरिसला विचारल्यावर तो आकाशाकडे पाहून म्हणाला की त्या देवानं पाठवलेल्या आहेत.
मसाईंचं जीवन खूप साधं आहे आणि आपल्या जीवनपद्धतीवर त्यांचा दृढ विश्वास आहे. आपलं आणि आपल्या जीवनपद्धतीचं संरक्षण ते जिद्दीनं करतात. त्यांना गुलाम बनविण्याचे युरोपियन लोकांचे प्रयत्न त्यामुळे फारसे यशस्वी झाले नाहीत.
इतकंच काय पण त्यांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचे तिथल्या सरकारचे प्रयत्नही बऱ्याच अंशी फोल ठरले आहेत. मसाईंचा त्यांच्या देवावरही विश्वास आहे. मात्र अलीकडे त्यांच्यातील खूप लोक ख्रिस्ती झालेले आहेत. तरीदेखील त्यांनी आपली जीवनपद्धती बदललेली नाही. मसाई पुरुष आणि स्त्रिया लांब अंगरखे घालतात. वरती कांबळ्यासारखं एक वस्त्रही गुंडाळतात. स्त्रिया कवड्या किंवा रंगीबेरंगी मणी असलेली आभूषणं घालतात. गमतीची गोष्ट अशी की काही लांब माळा त्या कानाच्या पाळीला भोक पाडून अडकवतात. कधीकधी अशी माळ दुसऱ्या कानाच्या पाळीमध्येही अडकवून देतात. त्यामुळे त्यांच्या कानाच्या पाळी खूप लोंबतात आणि भोकंही खूप मोठी होतात.
मॉरिसनं मला आणि माझ्याबरोबरच्या इतरांनाही मसाईंची जीवनपद्धती नीट समजावून सांगितली. मसाईंना शेती येत नाही आणि त्यांनी ती कधी शिकूनही घेतली नाही. त्यांची गुजराण पाळीव प्राण्यांचं दूध, मांस आणि फळं यांवर होते. न्याहारीसाठी ते गायीचं दूध आणि तिचं रक्त यांचं मिश्रण पितात. गायीला छोटीशी जखम करून त्यातून रोज थोडं थोडं रक्त काढलं जातं. लाकडावर लाकूड घासून विस्तव निर्माण करण्याची पद्धत पुस्तकांतून वाचली होती पण इथं ती प्रत्यक्षात पाहयला मिळाली.
मॉरिसला का कुणास ठाऊक माझ्याबद्दल खूप आपुलकी वाटत होती. त्यानं मला त्यांच्या बाजारातही नेलं. त्या वसाहतीच्या मधोमध वर्तुळाच्या परिघावर टपरीवजा दुकानं होती. विविध प्रकारचे मण्यांचे, कवड्यांचे दागिने, भांडी, लाकडी कोरीव काम केलेल्या वस्तू तिथं विक्रीला ठेवण्यात आल्या होत्या. मीही एक-दोन वस्तू मसाईंची आठवण म्हणून विकत घेतल्या. मॉरिसनं नंतर मला आणि इतरांना मसाई स्त्री-पुरुषांबरोबर नृत्य करण्यासाठी आमंत्रित केलं. मीही त्यांच्याबरोबर नाचण्याचा जमेल तसा प्रयत्न केला. मात्र मी इतरांप्रमाणे अजिबात कां-कू न करता मॉरिसच्या विनंतीला मान देत असल्यानं तो खूश दिसला.
निघण्याची वेळ झाल्यावर मॉरिस गाइडच्या कानावर काहीतरी कुजबुजला. गाइडनं मला मागं थांबायला सांगितलं. मसाईंच्या राजाला सिंहाच्या कातड्यापासून बनवलेला मुकुट घालण्याचा अधिकार असतो. मॉरिस त्याच्या घरी जाऊन त्याचा मुकुट घेऊन आला आणि मला आलिंगन देऊन त्यानं त्याचा मुकुट माझ्या डोक्यावर ठेवला. काही क्षण का होईना मी मसाईंचा राजा झालो होतो. मॉरिसला खूप आनंद झाला. त्यानं त्याच्या सहकाऱ्याला बोलावून काही तरी सांगितलं. त्यासरशी तो सहकारी रानरेड्याचं एक मोठं शिंग घेऊन आला. ते लांबच्या लांब शिंग मॉरिसनं माझ्या हातात दिलं. हा प्रकार मसाईंमध्ये मोठा मानाचा समजला जातो. थोडक्यात, मी औट घटकेचा का होईना पण मसाईंचा राजा झालो होतो आणि त्यांच्या आदराचा धनीही झालो होतो.
संस्कृती आणि व्यक्ती कुठलीही असो माणसाचं प्रेम त्याला कुठं आणि कसं व्यक्त करावंसं वाटेल ते सांगता येणार नाही. मसाईंच्या-विशेषत: मॉरिसच्या प्रेमानं मीही खूप भारावून गेलो. परतताना गाईडनं मला बाजूला घेऊन हसत हसत दबक्या आवाजात सांगितलं, अहो तुम्ही मसाईंचे राजे असताना खरोखरीच त्यांच्यातील कुठलीही स्त्री किंवा काही स्त्रियांवरही हक्क सांगू शकला असतात! त्यांच्यात तशीच पद्धत आहे! मी कपाळावर हात मारून घेतला.
श्रीनिवास शारंगपाणी