-अरिफ शेख
बायडेन यांच्या कार्यकाळात अमेरिका व जगातील अन्य राष्ट्रांचे संबंध कसे राहतील? याची सर्वदूर उत्सुकता आहे. कसबी राजकारणी व परराष्ट्र धोरणाचे जाणकार, बायडेन यांच्याविषयी विविध देशांच्या काय अपेक्षा आहेत. त्यांच्या निवडीचे इष्ट-अनिष्ट काय परिणाम होतील? याचा हा मागोवा…
एकेकाळी अमेरिकेच्या समकक्ष महासत्ता असलेल्या रशियावर याचा काय परिणाम होईल, याबाबत मत मतांतरे आहेत. प्रचार डिबेट वेळी बायडेन यांनी ट्रम्प यांना पुतीन चे “पपी’ म्हटले होते. 2016 च्या अमेरिका निवडणुकीत रशियाने हस्तक्षेप केल्याचा आरोप झाला. ट्रम्प यांची कारकीर्द रशियाला फारशी मारक नव्हती, उलट मागील चार वर्षांत पुतीन यांनी रशियाच्या गतकाळाचा दरारा निर्माण करण्याचा प्रयत्न केला. बायडेन हे रशियावर अधिक दबाव वाढवतील, निर्बंध आणतील, शिवाय वैयक्तिकरीत्या ते पुतीन यांना नापसंत करीत असल्याने बायडेन यांच्या आगमनाने ते खूश नाहीत, हेच खरे. “मी पुतीन असतो तर देशहितासाठी पुन्हा निवडणूक लढलो नसतो’ ही 2011 ला बायडेन यांनी केलेली शेरेबाजी पुतीन विसरले नसतील, कारण क्रेमलीनच्या स्मृती तितक्या कमजोर नाहीत. फेब्रुवारी 2021 ला अमेरिका-रशिया दरम्यानच्या अणवस्त्र प्रसारबंदी कराराची मुदत संपत आहे. त्यासंबंधी नवा करार करणे अथवा मुदतवाढ बाबत पुतीन-बायडेन काय भूमिका घेतात हा प्रश्न उभय देशांच्या संबंधाबाबत कळीचा मुद्दा ठरू शकतो.
भारताच्या बाबतीत विचार करायचे झाल्यास बायडेन यांची “एनआरसी’, “सीएए’ बाबतची मते इथल्या विरोधी पक्षांच्या मतांशी मिळती जुळती आहे. काश्मिरींच्या मानवी हक्काबाबत त्यांनी भारताच्या भूमिकेविरुद्ध टीका केली होती. हे विसरता येणार नाही. भारतीय वंशाच्या कमला हॅरिस या अमेरिकेच्या उपाध्यक्ष झाल्या, या बद्दल भारतीयांना अभिमान व गर्व वाटत असला तरी त्यांनी भारतातील उजव्या विचारांच्या धर्मवादी शक्तीविरुद्ध केलेली टीका दुर्लक्षिता येणार नाही. चीनला रोखण्यासाठी भारताचे अमेरिकेच्या दृष्टीने महत्त्व आहेच. जागतिक दहशतवादाच्या विरोधात भारताची अमेरिकेला सोबत गरजेची आहे. इंडो पॅसिफिकमध्ये भारताची भूमिका बायडेन अमान्य करू शकत नाही. अन् दक्षिण आशियात भारत एक मोठी शक्ती आहे. दोन्ही देशांचे राष्ट्रीय हित परस्परांच्या मैत्रीपूर्ण संबंधात दडले आहेत. ते विस्कटविण्याची चूक बायडेन करतील, असे वाटत नाही. उत्तर कोरियादेखील बायडेन यांच्या विजयाने खूश नसेल. ट्रम्प व किम जोंग यांच्या दरम्यान आधी शाब्दिक हल्ले व नंतर शिखर परिषद झाली. उ. कोरियाने ट्रम्प यांच्या दादागिरीला भीक न घालता अणवस्त्र चाचणीसह क्षेपणास्त्र निर्मिती जारी ठेवली होती. उ. कोरियाने अणवस्त्र निर्मिती रोखली तरच चर्चा होईल, हा बायडेन यांचा इशारा बोलका आहे. शिवाय किम जोंग यांनी बायडेन यांना पिसाळलेल्या कुत्र्याची दिलेली उपमा ते विसरले नसतील. उत्तर कोरियाच्या बाबत बायडेन ट्रम्प यांची री ओढतील की अधिक आक्रमक होतील, याकडे जगाचे लक्ष असेल.
अमेरिकी निकालाचे चीनवर काय परिणाम होतील? याची चर्चा जगभर होत होती. करोना संकटाने अमेरिका थेट चीनला जबाबदार ठरवून टीका करीत होती. करोनाची चायनीज व्हायरस म्हणून केलेली तुलना ड्रॅगन विसरू शकत नाही. वरकरणी ट्रम्प यांच्या पराभवाने चीन खूश असला तरी काही विश्लेषकांच्या मते ट्रम्प यांच्या पराभवाने ड्रॅगन निराश असेल. त्याचे कारण म्हणजे ट्रम्प यांची धोरणे वरकरणी चीनला महासत्तेकडे नेण्यास पूरक ठरत होती. शिवाय ट्रम्प यांच्या दुसऱ्या कारकिर्दीत अमेरिकेची अधिक वाताहत होईल, ही चिनी नेतृत्वाची आशा आता धुळीस मिळाली आहे. जर्मनीत ट्रम्प यांच्या पराभवाचा आनंद आहे. तेथे जिनपिंग अन् पुतीन हे ट्रम्पपेक्षा अधिक लोकप्रिय होते. जर्मनी हा अमेरिकेचा मोठा ट्रेड पार्टनर आहे.
ट्रम्प यांच्या काळात जर्मनीच्या मुक्त व्यापाराला हानी पोचली. निर्यातक-आयातकांना फटका बसला. मल्टी नॅशनल संस्थांना झळ बसली. याचा परिणाम जर्मनीच्या अर्थव्यवस्थेला सोसावा लागला. बायडेन यांच्या कारकिर्दीत जर्मनी-अमेरिका नात्यात नवे पर्व सुरू होईल, अशी आशा जर्मन बाळगून आहेत. ब्रिटन मात्र ट्रम्प यांच्या पराभवाने दुःखी असेल. कारण म्हणजे पंतप्रधान बोरिस जॉन्सन अन् ट्रम्प यांची मैत्री. ती इतकी घट्ट होती की ट्रम्प यांनी बोरिस यांना ब्रिटनचा “ट्रम्प’ म्हटले होते. तोच धागा पकडून बायडेन यांनी बोरिस हे ट्रम्प यांचे शारीरिक व भावनिक “क्लोन’ आहेत अशी उपरोधिक टीका पूर्वी केली होती. ब्रेक्झिट बाबत बायडेन यांची मते बोरिस यांची चिंता वाढविणारी आहे. ब्रेक्झिटच्या नावाने आयर्लंडच्या शांततेला गालबोट लागू देणार नाही, हा बायडेन यांचा इशारा पुरेसा बोलका आहे.
ब्रिटन-अमेरिका संबंधात “गुड फ्रायडे’ कराराचे पालन व्हावे, ही बायडेन यांची अपेक्षा ब्रिटनला एक प्रकारे छुपा इशारा म्हणावा लागेल. अमेरिकेच्या शेजारील कॅनडामध्ये बायडेन यांच्या निवडीने उत्साह संचारला आहे. पंतप्रधान जस्टीन ट्रुडो यांच्या निवडणूक दरम्यान बराक ओबामा यांनी त्यांची घेतलेली बाजूही या मागे बायडेन होते, असे म्हटले जाते. शेजारील हे दोन देश या मैत्री निमित्ताने अधिक जवळीक साधतील. क्युबामध्ये बायडेन यांच्याबाबत सावध प्रतिक्रिया दिसल्या.कम्युनिस्ट नेतृत्वाच्या दृष्टीने अमेरिकेत सत्तेत कोणीही येवो, ते सारखेच असतात. ट्रम्प यांनी लादलेले निर्बंध अन् बायडेन यांची त्यावरील भूमिका अद्याप स्पष्ट नाही. विशेष म्हणजे बायडेन यांना क्युबाशी जवळीकीच्या मुद्द्यावर ट्रम्प यांनी प्रचारात घेरले होते. त्याचा फटका फ्लोरिडा या राज्याच्या निकालातून बायडेन यांना बसला. बायडेन आता सत्तेत आहेत, ते या चिमुकल्या व अमेरिकेच्या परंपरागत शत्रूशी कसे वागतात हे येणारा काळच ठरवेल.
जागतिक अशांततेचा हॉटस्पॉट असलेल्या मध्यपूर्वेत संमिश्र प्रतिक्रिया आहेत. ट्रम्प यांच्या पराभवाने सौदी राजघराण्याची विशेषतः युवराजाची कवच कुंडले गळून पडली आहे. इस्रायलने आपला पाठीराखा गमावला आहे. आता नेत्यानाहू यांना मनमानी करता येणार नाही. जेरुसलेमला राजधानी करण्याचा मुद्दा असो, की वेस्ट बॅंकमध्ये नवीन वसाहतीची उभारणी असो, किंवा आधीच्या बेकायदा वसाहतींना इस्रायलचा भाग बनवून देशात सामील करण्याचा मुद्दा असो, ट्रम्प यांच्याप्रमाणे बायडेन हे इस्रायली नेतृत्वाची अंधभक्ती करणार नाहीत, असे मानायला भरपूर वाव आहे. इराणचा कडवा विरोधक सत्तेतून पायउतार झाला, ही देखील इस्रायलची चिंता वाढविणारी घटना आहे. बराक ओबामा यांनी इराणशी केलेला अणुकरार ट्रम्प यांनी रद्द करून इराणवर कडक निर्बंध घातले. आता बायडेन हे नव्याने इराणशी अणुकरार करण्याची अपेक्षा ठेवून आहेत. इराणी नेतृत्वास चर्चेच्या टेबलावर आणणे तेवढे सहज नाही. जनरल सुलेमानी यांच्या हत्येने इराणी नेतृत्वाच्या जिव्हारी झालेली जखम अद्यापही भळभळती आहे. इराणने निर्बंधांचे चटके सोसले आहे.
ट्रम्प गेले म्हणून लगेच सर्व काही सुरळीत होईल अशी आशा करणे भाबडेपणाचे होईल. इराणमध्ये अमेरिकी माध्यमांवर बंदी आहे. मात्र इराणी जनतेने लपून छपून अमेरिकी निवडणूक निकालाचा अदमास घेतला, अन् ट्रम्प यांच्या पराभवाचा सुप्त आनंदही लुटला. इजिप्तचे अलसीसी यांनी राजकीय कार्यकर्त्यांवर केलेली दडपशाही अन् मानवी हक्कांची पायमल्ली या बाबत नवे सत्ताधीश काय भूमिका घेतात, याची उत्सुकता इजिप्तच्या अन्य राजकीय पक्षांना आहे. जगाच्या दृष्टीने ट्रम्प असो की बायडेन, एक दगड तर दुसरा वीट आहे. लागणार दोन्ही. फरक एवढाच की वीट दगडापेक्षा मऊ असल्याचे समाधान कमी नाही.