– अर्चना कुलकर्णी
अगदी किती मी बघू स्वत:ला असं एखाद्या सौंदर्यवतीनं स्वत:च्या सौंदर्याचं वर्णन करावं तसा हा ज्येष्ठ. आपल्या अंगच्या प्रखरतेने सर्वांची काहिली करणारा. तरीही हवाहवासा वाटणारा ज्येष्ठ!
वर्षगणनेतील हा तिसरा मराठी महिना ज्येष्ठ! आश्चर्य वाटतं ना! नाव ज्येष्ठ! आणि क्रमांक तिसरा. गणनेनुसार तिसऱ्या क्रमांकावर जरूर. पण या महिन्याचं श्रेष्ठत्व निश्चित अधिक आहे. चढत्या उन्हाचा भर तारुण्याचा हा महिना. प्रखर, तेजाचा जीवघेण्या उन्हाचा कहर. अगदी किती मी बघू स्वत:ला असं एखाद्या सौंदर्यवतीनं स्वत:च्या सौंदर्याचं वर्णन करावं तसा हा ज्येष्ठ. आपल्या अंगच्या प्रखरतेने सर्वांची काहिली करणारा. तरीही हवाहवासा वाटणारा ज्येष्ठ! सकाळचा म्हणजे अगदी पहाटेचा काही प्रहर वगळता याचा उष्मा सूर्यास्तानंतर देखील जाणवत असतो. मात्र, माझा फार लाडका महिना.
कारण, या महिन्यातील सृष्टीसौंदर्य फारच देखणे असते. एखाद्या पहाटे घराबाहेर पडावे. चालत चालत हलक्या पावलाने फिरावे. अहो, काय सौंदर्य आसमंतात असतं. गुलमोहर, पालाश शिरीषाची पखरण त्यांच्या त्यांच्या मुळाशी पसरलेली असते. लालभडक गुलमोहर पिवळा जांभळा पालाश आणि अगदी पोपटीरंगाची मंद सुवासाची शिरीषाची फुलं. वातावरणात एक संमिश्र गंध असतो. कुठेतरी रेंगाळणारी एखादी थंड हवेची झुळूक असते. फिरताना आपली तब्येत एकदम खूश होते. त्या प्रसन्न सुगंधी पहाटवाऱ्यावर दुपारचा उन्हाचा कहर सहजच सोसला जातो.
असा ज्येष्ठ, सर्वश्रेष्ठ.या उन्हाच्या प्रखर तेजाची माणसं याच महिन्यातील आहे. सळसळता उन्हाळा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातून जनमानसावर कायम ठसा उमटवत राहिला. त्यापैकी कायम स्मरणात राहिलेली झाशीची राणी लक्ष्मीबाई. वयाच्या अवघ्या 23 व्या वर्षी शत्रूशी लढताना शहीद झाली तो दिवसदेखील ज्येष्ठ महिन्यातलाच शुद्ध सप्तमीचा होता. दुसरे एक असेच व्यक्तिमत्त्व म्हणजे पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकरांची जयंती याच महिन्यात येते. ज्येष्ठ शुद्ध एकादशी हा त्यांचा जन्मदिवस. अनेक महत्त्वाच्या, राजकीय, सामाजिक घडामोडींनी या महिन्याचे ज्येष्ठत्च, श्रेष्ठत्व सिद्ध केलेले आहे. प्रखर समाजसुधारक, उत्तम पत्रकार गोपाळ गणेश आगरकर यांचीही पुण्यतिथी याच महिन्यात असते. महिला शिक्षणाचा सातत्याने त्यांनी आग्रह धरला.
अशा अनेक थोर व्यक्तिमत्त्वांचे स्मरण या महिन्यात होत असते. स्वतंत्र महाराष्ट्राचे स्वप्न पाहणाऱ्या आणि प्रत्यक्षात आणणाऱ्या, मातृऋण फेडणारे छत्रपती शिवाजी महाराज या महिन्याच्या त्रयोदशीला सिंहासनाधिष्ठित झाले. आपल्या पुत्राचे कौतुक पाहणाऱ्या, राज्याभिषेकाचा सोहळा डोळ्यात साठवत राजमाता जिजाबाई याच महिन्यात स्वर्गवासी झाल्या. विचार केल्यावर असं वाटतं ज्येष्ठ झाला तरी कुठेतरी लहान होत नसावा का? एवढा समंजसपणा खरंच ज्येष्ठात कुठून येतो. एकाच क्षणी अतीव आनंद, पराकोटीचे सुख! दुसऱ्याच क्षणी अपार वेदना! सोसणं! हे सारं हा कसा बरं साधतो? म्हणून या ज्येष्ठाला मी समंजस धीरोदात्त आणि स्थितप्रज्ञ म्हणते. अनेक भावनांचे कल्लोळ पचवून हा ज्येष्ठ आपला मार्ग विहित क्रमाने आक्रमित असतो. हेच याचे वैशिष्ट्ये आहे.
आपल्या प्रत्येक महिन्यात सणवार, महत्त्वाचे दिवस हे असतातच. मराठी महिने कायम सणावारांनी भरगच्च असतात. ज्येष्ठ पण काही वेगळा नाही. इतिहासातील महत्त्वाची व्यक्तिमत्त्वे, महत्त्वाचे दिन, जयंती, पुण्यतिथी यांनी ज्येष्ठ गजबजलेला असतो. या महिन्यात साजऱ्या होणाऱ्या प्रमुख दिवसांची यादी नामावळी बरीच मोठी आहे. महत्त्वाचं असं ही राजा भगीरथाच्या प्रयत्नांती गंगेचं पृथ्वीवर आगमन झालं. तो दिवस होता ज्येष्ठ शुद्ध प्रतिपदा. म्हणूनच या दिवसांपासून ज्येष्ठ शुद्ध दशमीपर्यंत दराहरा पर्वणी साजरी करतात. देवपूजेसोबत देवघरातील गंगाजळाचे पूजन केले जाते. गंगेची आरती नैवेद्य केला जातो. हे पूजन एक प्रकारे निसर्गाचे ऋण मानणेच होय. ही कृतज्ञता दर्शविणे हा आपला पूर्वीपार चालत आलेला रिवाज आहे. या काळात गरजूंना अन्नदान करणे हे पुण्याचे काम मानले जाते. या मौसमात पिकणारे फळ म्हणजे आंबा! याचे दान केले जाते.
नवीन जावयाला आंब्याचे वाण दिले जाते. याला दशहरा भोजन असे नाव दिलेले आहे. विंध्यावासिनी देवी म्हणजे पार्वती, चंडी आणि कालीचे रूप. या आदिमातेचे पूजन केले जाते. तो दिवस शुद्ध षष्ठी हिला अरण्यषष्ठी असे म्हणतात. या दरम्यान, सप्तशतीचे वाचन, पठण केले जाते. कंसाच्या हातून निसटून गेल्यावर दुर्गामातेने गंगेच्या किनाऱ्यावरील विंध्य पर्वतातील दाट अरण्यात निवास केला म्हणून या तिथीला अरण्यषष्ठी म्हटले जाते, असे काहींचे मत आहे. ज्येष्ठातील पौर्णिमेला वटपौर्णिमा म्हणतात. आपल्याकडील सौभाग्यवती स्त्रिया पतीच्या दीर्घायुष्याकरिता वटवृक्षाची पूजा आणि उपवास करताना दिसतात.
परवाचीच गोष्ट आहे. ऐन संध्याकाळी मी बाहेर पडलेली. अंधार बऱ्यापैकी होता. सहजच आकाशाकडे लक्ष गेलं. इतकी सुंदर शुभ्र देखणी चंद्रकोर. शेजारी एक चमकता तारा होता. एक क्षणाक्षणी का होईना, उन्हाच्या कहली जी दिवसभर सोसली होती तिचा विसर पडला. काय अप्रूप त्या देखाव्याचे वाटले. साऱ्या आकाशभर गडद काळा अंधार आणि उमलत्या पांढऱ्या शुभ्र रंगाची चंद्रकोर! हेच वैशिष्ट्ये आहे ज्येष्ठाचं. आपल्याही नकळत तो अशी अवचित एखादी सुंदर आठवण देऊन जातो. भाषेचीसुद्धा एक गंमत असते. कला कलेनं वाढते ती चंद्रकोर आणि पौर्णिमेचा तो चंद्र! कसं अद्वैत आहे बघा. उमलताना, वाढताना चंद्रकोर! वाढ पूर्ण झाली की तो पौर्णिमेचा चंद्र. कितीही शोध लावा, कितीही प्रयोग करा. काही स्वत:च निसर्ग राखून ठेवतोच.
प्रत्येक महिन्याचं काहीतरी असं खास वैशिष्ट्य असतचं ना. मात्र, आपलं अस्तित्व पुढच्याच देऊन किंवा त्यात विसर्जित करून ते आपला निरोप घेतात. म्हणूनच कधी कधी आपल्याला त्यांचे अस्तित्व जाणवत राहतं. ज्येष्ठ स्वत:ला आषाढात समर्पित करतो. मधून मधून तो आषाढातही आपल्याला जाणवतं राहतो. त्यांच्यातील सामंजस्य खरंच वाखाणण्यासारखं असतं. एखाद्या जुन्या गढीच्या वास्तुपुरुषा- सारखा ज्येष्ठ! त्याच्या अंतरंगात किती गुपित लपविलेली आहेत. किती घडामोडींची, मग ती ऐतिहासिक असो पौराणिक असो, नोंद आहे. म्हणूनच त्याच वेगळेपण प्रकर्षानं जाणवतं.