न्यूटनचा गतिविषयक तिसरा नियम सांगतो की, कुठल्याही वस्तूवर जोर लावल्यास ती वस्तू उलट्या दिशेने प्रतिजोर लावीत असते. तसाच विचार केला तर वाटतं की प्रत्येक इफेक्टला साइड इफेक्ट हा असतोच. पण तो अनिष्ट असला की आपण त्याला साइड इफेक्ट म्हणतो. आजारामध्ये औषध घेतल्यावर साइड इफेक्टचं भय सर्वात जास्त वाटतं. पण आजारपणातही एक चांगला साइड इफेक्ट अनुभवायला मिळतो. तो म्हणजे अनेक जण भेटी घेतात, विचारपूस करतात. हल्लीच्या करोना काळात फोनवरून चौकशीही करतात तेव्हा बरं वाटतं.
आता साधी गोष्ट बघा. भूक लागल्यावर आपण जेवण करतो. जेवण हा इफेक्ट आहे; पण त्यानंतर जी सुस्ती येते तो साइड इफेक्ट! नेमून दिलेलं आपण नियमितपणे करतो पण त्याचा साइड इफेक्ट म्हणजे कंटाळा येणे! म्हणजे साइड इफेक्ट हा नैसर्गिकच आहे असं म्हणायला हरकत नाही.
आपल्याला काळजी वाटते ती करोनाची लस घेतल्यावर कोणता साइड इफेक्ट येईल त्याची. प्रत्येकाला वेगवेगळे साइड इफेक्ट येतात तर काहींना येतच नाहीत. बहुधा ज्यांना काही साइड इफेक्ट येत नाही त्यांनाही तो येत असावाच पण जाणवत नसावा किंवा जाणवण्याएवढा नसावा. पण साइड इफेक्ट हा असणारच. हाच प्रकार इतर औषधांच्या बाबतीतही असला पाहिजे परंतु फक्त ऍलोपॅथिक औषधांच्या बाबतीत साइड इफेक्ट स्पष्ट करण्याचा आग्रह धरला जातो.
मला एकदा साइड इफेक्टचा काहीसा वेगळा अनुभव आला. कंपनीतील कामगार संपावर गेले होते. संप लांबला. कामगारांची आर्थिक ओढगस्त होऊ लागली. माझ्यासकट इतर अधिकाऱ्यांना कामगारांची ड्यूटी बजावावी लागली. तोंडओळख असलेला एक कामगार मी कंपनीतून घरी परत येत असताना मागोमाग आला आणि आपली कशी ओढाताण होत आहे ते सांगू लागला. मी त्याला मदत म्हणून काही रक्कम दिली.
इथपर्यंत चांगला इफेक्ट होता. पण काही दिवसांनी तो अधिक बेडर होऊन चक्क पैसे मागू लागला. त्यानंतर तो धमकी देऊ लागला. शेवटी पोलिसांकडे तक्रार करण्याचा इशारा दिल्यानंतर तो प्रकार थांबला. तेव्हा चांगल्या वागणुकीचा असा वाईट साइड इफेक्टही अनुभवायला मिळतो. म्हणजेच एखाद्याला मदत केली तर तो पुन्हा पुन्हा अपेक्षा करू शकतो हा एक वाईट साइड इफेक्ट येऊ शकतो हे लक्षात ठेवावं लागेल.
काही साइड इफेक्ट म्हणजे चक्क “घी देखा लेकिन बडगा नहीं देखा’ या उक्तीची आठवण करून देतात. अर्थकारण करणाऱ्या संस्था अगदी गोड बोलून कर्ज, विमा किंवा कुठल्या तरी ऑफर्स आपल्या गळ्यात मारतात. नंतर जेव्हा वसुली, हप्ता अशा गोष्टींची वेळ येते तेव्हा त्यांचा खुनशी साइड इफेक्ट दिसू लागतो. अगदी आपलेच पैसे काही संस्थांकडून परत घ्यायचे असले तरी असा वाईट साइड इफेक्ट अनुभवायला मिळतो. म्हणजे आपलेच पैसे आपण संस्थेकडून परत मागितले तर हा फॉर्म भरा, याची सही आणा असे त्रास सहन करावे लागतात. कुठून अवदसा आठवली आणि इथं पैसे गुंतवले असं होऊन जातं. अलीकडे तर काही बुडीत निघालेल्या कंपन्या/बॅंका यांच्यामधून गुंतवलेले पैसे परत मिळवणं म्हणजे कित्येक दशकांची लढाई झाली आहे.
मात्र काही कष्टदायक गोष्टींचा चांगला साइड इफेक्टही मिळतो. संस्कारांमुळे शिक्षण या इफेक्टचा लाभ होतो तर शिक्षणाचा साइड इफेक्ट म्हणजे नोकरी, स्थैर्य आणि विवाह यांसारखे जीवनमार्गातील महत्त्वाचे टप्पे! काही साइड इफेक्ट चिंता वाढवणारे असतात. घर बांधलं की कर्जाचे हप्ते, मेंटेनन्सचा खर्च, प्रॉपर्टी टॅक्स हे सगळे व्याप आलेच.
पुत्र किंवा कन्यारत्नप्राप्ती हे नक्कीच सुखद असतं पण नंतर शिक्षण, त्यांच्या आवडी-निवडी पुरवणं असे साइड इफेक्ट हेही आनंददायी असले तरी चिंता वाढवणारे होऊ शकतात. पाळीव प्राणी यांच्या सहवासात जीवन सुखकारक होतं हे खरं पण त्यांची घरातील इतर सदस्यांसारखीच किंबहुना जास्तच काळजी घेणं, त्यांचे कधी समजणारे तर कधी न उमजणारे भाव असे साइड इफेक्ट असतातच. त्यांचीही जाणीव ठेवायला हवी.
श्रीनिवास शारंगपाणी