मारुनी डफावर थाप शाहीर गातीऽऽ ही ज्यांची खूण आहे. राजेराजवाडे थोर पराक्रमी पुरुष ह्यांच्या पराक्रमाचे वर्णन, त्यांच्या गुणाचे स्तवन जे आपल्या एका खास काव्यरचनेद्वारे सादर करतात त्यांना “शाहीर’ असे म्हणतात.
महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक परंपरेत ह्या शाहिरांना एक खास असे मानाचे स्थान आहे. लोकमानसातील त्यांची ओळख ही काही आगळी वेगळी अशीच आहे. शाहिरी रचना आणि त्याचे प्रभावी सादरीकरण ह्यात ज्यांची नावे आवर्जून घेतली जातात, ते म्हणजे सर्वश्री कविराय राम जोशी, शाहीर पठ्ठे बापूराव, होनाजी बाळा. अगदी आजच्या काळात ज्यांनी या कला क्षेत्रात स्वत:च्या वैशिष्टपूर्ण सादरीकरणाने आपला ठसा उमटविला आहे, ते म्हणजे बाबासाहेब देशमुख आणि बाळासाहेब काळजे.
शाहिरांची रंगभूषा ही साधी असते. त्यांची वेशभूषा म्हणजे डोईवर पटका, चुस्त पायजमा, सलवार त्यावर बाराबंदी किंवा पायझोळ झगा, कमरेला झोला आणि हातात डफ. या शाहिरीकलेच्या सादरीकरणात खत्रिरी, तुणतुतुणे, ढोलकी, झांज टाळ ह्याची ही साथ असते.
या शाहिरांकडून जी लोककला सादर केली जाते तो म्हणजे “पोवाडा’. पोवाडा हा एक काव्य प्रकार असून त्यात प्रामुख्याने थोर शूरवीर व्यक्तीच्या अतुल पराक्रमाचे वर्णन केलेले असते. राजदरबारी जे पोवाडे सादर केले जात त्यात राजांच्या शौर्या बरोबरच त्यांचे विविध गुण दातृत्व, कला ह्यांची स्तुती सादर केली जात असे. ही रचना स्तुतिवजा किंवा प्रशंसावजा अशीही असते.
काही विशेष प्रसंगाचे सादरीकरण करणाऱ्या पोवाड्यातून वीररसा बरोबर अन्य शांत कर्ण अशा रसांचाही समावेश असतो. उदा., बाबासाहेब देशमुखांच्या प्रभावी सादरीकरणातील तान्हाजीचा पोवाडा.
पोवाड्यांची रचना करणे आणि त्याचे सादरीकरण करणे ह्या कलेचा प्रारंभ इ. सनाच्या दहाव्या शतकापासून झालेला आहे, असे अभ्यासक सांगतात. पृृथ्वीराज चव्हाण, राजा शिव छत्रपती ह्यांच्या दरबारात असे पोवाडे रचणारे आणि त्याचे सादरीकरण करणारे कलाकार होते, अशा ऐतिहासिक नोंदीही आहेत. त्याकाळात त्यांची ओळख ही स्तुतिपाठक किंवा भाट अशा स्वरुपात होती.
शाहिरी कला सादर करण्यासाठी अशा शाहिराकडे रुबाबदार व्यक्तिमत्त्व, खडा आवाज, शब्दांची उत्तम जाण, प्रसंगाचे प्रभावी सादरीकरण करण्याचे कौशल्य असावे लागते. लोकमानसात शाहिरी एक मानाची लोककला म्हणून सन्मान लाभलेली कला आहे.
– अरुण गोखले