डॉ. मेघश्री दळवी
दरवर्षी सुमारे दीड कोटी टन प्लॅस्टिक कचरा महासागरांमध्ये जाऊन पोहोचतो. त्यातल्या जरा मोठ्या आकाराच्या तुकड्यांमध्ये जलचर अडकतात, त्यांची घुसमट होते आणि जीव जातो. त्याहून लहान तुकडे जलचरांच्या पोटात जातात. त्या तुकड्यांना चिकटून आलेल्या दूषित घटकांचा परिणाम होऊन जलचर प्राण्यांची पचनसंस्था धोक्यात येते. छोट्या जलचरांना खाणारे मासे, त्यांना खाणारे मोठे मासे अशा टप्प्यांनी माणसापर्यंत संपूर्ण अन्नसाखळीवर हे प्लॅस्टिक घातक परिणाम करतं. प्लॅस्टिकचा वापर कमी करणं हा एक उपाय आपण अंमलात आणतो आहोत. पण आधीच समुद्रात तरंगणारा आणि खोलवर रुतून बसलेला प्लॅस्टिक कचरा आहे त्याचं काय करायचं?
यावर मात्र एक आशादायक मार्ग आता दिसतो आहे,
प्लॅस्टिक खाणाऱ्या जीवाणूंचा. या प्लॅस्टिक फस्त करणाऱ्या जीवाणूंचा शोध खरं तर अपघातानेच लागला. जपानमधल्या रिसायकलिंग करणाऱ्या एका कारखान्यात पडलेल्या प्लॅस्टिकच्या बाटल्या शास्त्रज्ञांनी उचलल्या, तर त्यात काही भाग कुरतडल्यासारखा दिसत होता. विश्लेषण केल्यावर त्यांना त्या प्लॅस्टिकच्या बाटल्यांवर इडिओनेला सेकायान्सिस हे जीवाणू आढळले. या दिशेने पुढे संशोधन केल्यावर त्यांच्या लक्षात आलं की हे जीवाणू दोन विशिष्ट संप्रेरके (एन्झाइम्स) निर्माण करतात आणि त्यांच्या मदतीने पीईटी प्लॅस्टिकचे विघटन करून आवश्यक ती ऊर्जा मिळवतात.
आपल्या रोजच्या वापरातल्या अनेक वस्तू पीईटी म्हणजे पॉलीएथिलिन टेरेफ्थेलिटच्या असतात. पाण्याच्या आणि शीतपेयांच्या बाटल्या किंवा पॅकेजिंगसाठी वापरलेलं प्लॅस्टिक. त्यामुळे या प्लॅस्टिकवर जगणाऱ्या जीवाणूंचा आपण निश्चितच उपयोग करून घेऊ शकतो. हे लक्षात आल्यावर इतर संशोधक गटदेखील कामाला लागले. काही गटांनी जीवाणूंची कार्यक्षमता वाढवण्याचे प्रयत्न केले, तर काहींनी त्यात उत्प्रेरक (कॅटॅलिस्ट) वापरून विघटनाचा वेग वाढवण्याची खटपट केली. एका संशोधक गटाने कृत्रिमरीत्या ही पीईटी प्लॅस्टिकचं विघटन करणारी संप्रेरकं तयार करून पाहिली. तर आणखी एका गटाने प्लॅस्टिकचं विघटन झाल्यावर त्यापासून वॅनिलीन हे वॅनिला स्वादासाठी वापरण्यात येणारं घटकद्रव्य तयार करून पाहिलं.
एकूणच या जीवाणूंची प्लॅस्टिक खाण्याची आवड आपल्या फायद्याची ठरणार आहे. पीईटी व्यतिरिक्त आणखी सहा प्रकारची प्लॅस्टिक्स आपण वापरतो. जर पीईटी प्लॅस्टिकची जीवाणूंकडून विल्हेवाट लावण्यात चांगलं यश मिळालं, तर आपण जेनेटिक इंजिनियरिंगच्या मदतीने इतर प्रकारच्या प्लॅस्टिकसाठी असे जीवाणू तयार करू शकू, असा विश्वास संशोधकांना वाटतो आहे.
इडिओनेला सेकायान्सिस या जीवाणूंचा शोध 2016 साली लागल्यावर गेल्या सहा वर्षांमध्ये त्यांच्यावर झपाट्याने संशोधन होत आहे. मात्र, त्यांचा प्लॅस्टिक खाण्याचा वेग अजूनही आपल्या प्लॅस्टिक कचरा निर्माण करण्याच्या वेगापेक्षा कमीच आहे. अशा परिस्थितीत मोठ्या प्रमाणावर जीवाणूंची निपज करून त्यांचा एक बायो-कारखाना उभारण्याकडे लक्ष द्यावं लागेल. तरच प्लॅस्टिक कचऱ्याचं संकट आटोक्यात येऊ शकेल.