नाम्याची बायकू लगबगीनं उटली. बगती तो ही लांबडं जनवार. तिच्या पावलाची चाहूल लागली तसं ती फना काडून उभारलं. तिनं नाम्याला हालवून उटवलं. तिचं हातपाय थराथरा कापत हुतं. तिकडं भाईरच्या बाजूला आठ-धा बाया न पोरंटोरं जमल्याली…
दुपारी दीडची येळ. पुण्यात सोलापूर बाजारचा हॉलमंदी तोबा गर्दी. ज्ञानोबा-तुकोबांच्या पालख्या पुण्यात मुक्कामी हुत्या. दरसाली वादक आपापलं सनगं घिऊन कला दाखवाय हजर हुते. तेवडीच पांडुरंगाचरणी सेवा असा त्येंचा भाव. ह्यो रिवाज लई वरसाचा. पालिका ह्या कलाकारास्नी मानाचा फेटा, शाल, नारळ दियाची. नंबराला मानाची ढाल न पैकं बी मिळायचं. नाम्या दरवर्षी तिथं सनय वाजवायचा. एक वरस बी त्येचा नेम चुकला न्हायी. यंदा बी त्यो नेमानं तिथं हाजर हुताच. लई बाऱ्या त्येला तिथं नंबराची ढाल आन पैकं बी मिळलं हुतं. समद्या जिल्ल्यात त्येचं नाव हुतं. सनयवालं शिरगावकर आस्संच त्येला सम्दी वळखायची.
कलाकार सम्दी स्टेजच्या डाव्या अंगाला. उजव्या अंगाला टेबलाव फेटं, ढाली, शाल, नारळ. पैल्या लायनीत आमदार-कामदार बसल्याली. एकाचं वाजवून झालं की लगीच दुसरा कलाकार त्येची जागा घियाचा. ज्याचं त्येचं साथीदार बरूबर हुतं. एकेकाचा नंबर चालला हुता. एक-दोन चीजा वाजवून कलाकार मंडळी आपल्या जाग्याव परत जात हुती. आता नाम्याच्या फुडं तीन-चारच नंबर व्हते. पर नाम्याची चलबिचल चालली हुती. नाम्याचा साथीदार ढोलवाला आजारी हुता न त्यो हितं आलाच न्हवता. ताशावाला जोडीदार त्येला घटकाभर आधी दिसला हुता न साथीला येतु बी म्हन्ला हुता पर कुठं उलाथला काय जानू… गेला आसंल कुटंतरी ढोसायला… आसं कायीबायी नाम्याच्या डोस्क्यात चाललं हुतं.
नाम्या हितं येतुया त्येला यंदा पन्नास वर्स हुत्याल. नाम्या पैलवान गडी. जवानीतच सनयचा नाद लागला त्यो लागलाच. त्येला लई सुपाऱ्या यायच्या. चांगला सात-आट जनांचा तापा हुता. समद्या जिल्ल्यातनं त्येला सुपाऱ्या यायच्या. लगीन सराईत तर दोन दोन हप्तं त्यो भाईरच आसायचा. त्येच्या ताप्याला बी समदीकडं लई मान हुता. ताप्यातल्या साथीदारांचं पैकं येळंला दियाचा, त्यांना गाडी हाशील बी दियाचा. वेवहाराला नाम्या एकदम चोख. त्येच्या ताप्यातली सम्दी साथीदार पियाची. पर नाम्या कदी दारूला शिवला बी न्हाई. त्येला नाद दोनच. एक म्हंजी सनय आन दुसरं म्हंजी वशाट. मासं, कोंबडी, बोकड, मोट्याचं सम्दं त्यो खायाचा. घरात त्येच्यासाठी रांधू रांधू त्येची बायकू कटाळून जायची, कदीमदी दोघात खरखर बी व्हायची. पर बायकू त्येच्यासाठी रोज नेमानं वशाट करायची. लगीन सराईत त्यो घरी नसला म्हंजी तिला घर खायला उटायचं.
त्येंला एकच पोरगी. ती मंबयला दिल्याली. दोन-तीन नातुंडं न ही नवरा-बायकू दिवाळी नायतर उनाळ्याच्या सुट्टीला चार-आट दिस यायची. घर गोकुळावानी भरून जायाचं. नाम्या पोरासोरास्नी काय बी कमी पडू दियाचा न्हाई. आंब, दूध, मटान, समदं नाम्या भरभरून घियाचा.. त्येचा एकच देव. शंभू म्हादेव. त्येचा म्हादेवाव लई ईस्वास. जी काय हाये ती म्हादेवाचंच दिल्यालं हाय. त्यो बगतुया आपलं. त्येच्यामुळंच तर घरात पैका, पोरंबाळं, धान्यधुन्य बक्कळ हाय, आस्सं त्यो म्हनायचा. सकाळी आंगुळ झाली की पहिलं हातात आगरबत्ती घिऊन तोंडानं “ओम नमशिवाय’चा जप करत त्यो म्हादेवाच्या मूर्तीफुडं चार-पाच येढं दियाचा.
शिंगणापूरच्या यात्रेतनं ही मूर्ती नाम्यानं आनली हुती. शिंगणापूरची यात्रा आन पालखीत सनय वाजावनं ही दोनच नेम त्येनं पाळलं हुतं. यात्रेतनं ही मूर्ती आनली त्येला बी तीस-चाळीस वर्सं झाली आस्त्याल. आता मूर्तीचा रंग पार उडून गेला हुता तरी बी ती आपल्या म्हादेवाची मूर्ती हाय म्हनून नाम्या ती टाकून देत नव्हता. लई बाऱ्या त्येला म्हादेवानं दृष्टांत दिलता. त्येला लई संकटातनं वाचावलं बी हुतं. त्यांची वाजंत्र्यांची मानसं बसली न चिलीम सुरू झाली की नाम्या एकेक दृष्टांत सांगत बसायचा.
नाम्याच्या घराला फुडं मोटं सपार हुतं. तितं त्येच्या जोडीला रामोशापास्नं मराट्यापतुर लई मानसं यिऊन बसायची. निवडणूक आली म्हंजी गावातलं फुडारी बी यिऊन घटकाभर टेकायचं. उनाच्या मोसमात सपरातच जेवनं-खावनं न रातचं हातरून बी पडायचं. सपरात दुपारच्या टायमाला शेजारपाजारची पोरंटोरं बी यायची. कायीबायी खेळत बसायची. एक-दोन तान्ही पोरं हुती. त्येन्ला घिऊन त्येंच्या आया बी यायच्या. या तान्ह्या पोरांसाटी नाम्यानं सपराच्या मेढीला लुगड्याचा लांबलचक झोका बांदला हुता. तेच्यात दोन-तीन बाळं निवांत पडायची. बाळांच्या आया नाम्या न त्येच्या बायकूबरं बोलत बसायच्या. एका हातानं झोक्याला झुलवत त्या घटकाभर बसायच्या. वर झाडाची गार सावली हुती न दुपारी वारं बी गार यायचं त्येनं अंगाचा शिनवटा निगून जायाचा.
एकदा दुपारच्या टायमाला नाम्या एकटाच सपरात लवंडला हुता. त्येची बायकू चुलीफुडं काम करत हुती. अशात एक जनवार झाडाच्या बुंध्याकडनं येढा घेत सपरात आलं. शेजारच्या बायचं ध्यान गेलं तसं तिनं नाम्याच्या बायकूला आवाज दिला, “आवं मामी आवं मामी जनवार शिरलंय बगा सपरात.’ नाम्याची बायकू लगबगीन उटली. बगती तो ही लांबडं जनवार. तिच्या पावलाची चाहूल लागली तसं ते फना काडून उभारलं. तिनं नाम्याला हालवून उटवलं. तिचं हातपाय थराथरा कापत हुतं. तिकडं भाईरच्या बाजूला आठ-धा बाया न पोरंटोरं जमल्याली.
नाम्या दोनी हात जोडत म्हनला, “शंभू म्हादेवा. आरं घाबरू नगा. त्यो म्हादेव हाय. त्येच्या पाया पडा.’
नाम्यानं सांगितलं तसं त्येची बायकू हळद-कुकू घिऊन आली न चार फूट लांबनंच ती बोटानं उडवून दरसान घितलं. तसं ती जनवार जितनं आलतं तिकडंच सळासळा निगून गेलं. त्येच्याव ती परत काही दिसलं न्हायी.
आता साथीला कोन यायाचं, आसा ईचार नाम्याच्या डोस्क्यात चालल्याला. त्योच एक गडी त्येच्या जवळ आला. केसाच्या झिपऱ्या. आंगात नेहरू त्येच्याव जाकीट आन खाली धोतर. लांबडं तोंड, गाल बसल्यालं असा त्येचा अवतार.
त्यो म्हन्ला, “गुरजी, कोन हाय का साथीला? नसन त म्या बी एकलाच हाय, बसू को तुमच्या साथीला?’
वळख ना पाळख ह्यो कोन हाय, कुटनं आलाय, आन कसा वाजिवतुया कुनाला ठावं… नाम्याच्या मनात लई इचार घोळाय लागलं.
त्यो म्हन्ला, “बरं, चला बगू त खरं.’
न्हायतरी आपुन एकलंच वाजवायचं आस्सं नाम्यानं ठरिवलंच हुतं. आन न्हाईच पटलं त्येचं वाजावनं तर त्येला निस्ता ठेका धराय सांगू न आपलं आपुन वाजवू, आसं नाम्याच्या डोक्यात हुतं.
पर त्या गड्यानं अशा कायी लग्ग्या घुमावल्या की समदं पब्लिक डोळं वासून बगतच ऱ्हायलं.
नाम्याचं वाजवून झालं न समदीकडनं निस्त्या टाळ्या वाजाय लागल्या.
नाम्या त्या नव्या साथीदाराला शोधत हुता पर त्येचा कायी पत्ता नव्हता.
समद्यांचं झाल्याव पयल्या बक्षीसासाठी नाम्याचं नाव पुकारलं. पर नाम्याचं तिकडं लक्षच न्हवतं. त्यो त्या गड्याला समद्या हॉलमंदी शोदत हुता. आपला शंभू म्हादेवच ह्या गड्याचं रूप घिऊन आला नसन ना? आस्सं त्येला वाटत हुतं…
– डॉ. भालचंद्र सुपेकर