भाजी, वरण किंवा अन्य कशात शेवग्याच्या शेंगा खाण्याआधी लहानपणीच य. गो. जोशींची ‘शेवग्याच्या शेंगा’ ही कथा वाचून झाली होती आणि थोडंबहुत रडूनही झालं होतं. शहरातल्या माणसांना हे झाड शोधूनच पाहावं लागेल. त्याची सुंदर लागलेली फुलं पाहिल्यानंतर श्रमपरिहार व्हावा इतकं हे झाडही सुंदर आहे. फेब्रुवारीत त्याला फुलं यायला लागतात. मंद गोडसर सुगंध असलेली, फांद्यांना लागलेली ऑफ व्हाईट रंगाची फुलं भाजीच्यासुद्धा कामी येतात.
शेंगांच्या लांबलचक आकारामुळं त्याचं इंग्रजी नाव ड्रमस्टिक (ढोल बडविण्याच्या काड्या) ट्री असं आहे. आपल्या आहारात दुधापेक्षा चौपट जास्त कॅल्शियम देणारा, सहा-सात संत्र्यांनी मिळून एकत्रित होईल एवढं ‘क’ जीवनसत्त्व देणारा; आणखी तीन केळ्यांमध्ये असते तेवढे पोटॅशियम देणारा शेवगा एकदा मुद्दाम पाहायला काय हरकत आहे?
फेब्रुवारीत भोकराच्या झाडाला फुलं येतात. भोकराचं लोणचं करतात. महाधावडा या दुर्मिळ झाडाला फेब्रुवारीत आलेला बहर मुद्दाम पाहावा एवढा सुंदर असतो. त्याच्या सौंदर्याचं मर्म आहे, त्या फुलांच्या संख्येमध्ये. महाजनसर लिहितात, ‘शेकडो-हजारोच नव्हेत, तर दशसहस्रावधी पिवळसर गोंड्यांनी लगडल्यामुळे त्याच्या आणखीनच खाली झुकलेल्या फांद्या अप्रतिम सुंदर दिसतात.
एक अनोखा मंद सुवास आसमंतात दरवळलेला जाणवतो, विशेषत सकाळच्या वेळी.’ या सुंदर वृक्षाचं वनस्पतीशास्त्रीय नाव आहे- नोगिसस् ऍक्युमिनाटा. शमी या वृक्षाची आठवण आपल्याला दसऱ्याच्या वेळी होते; पण संपूर्ण झाडाची नाही, त्याच्या फक्त पानांची. तिथेही आपट्यासारखीच आपली दिशाभूल होते. बाभळीसारखाच शमीचा वृक्ष उंच व कणखर असतो. त्याच्या शाखांवर बारीकसे काटे असतात. फेब्रुवारीअखेरीस फुले यायला लागतात. ती पानांच्या बगलांमध्ये येतात. किंचित गुलाबी आणि पिवळसर अशी ती असतात. शमीला बाभळीसारख्याच शेंगा येतात, शेळ्यांना त्या खायला आवडतात. अशा प्रकारे बाभळीशी साम्य असणारे हे झाड आहे. अज्ञातवासात जाताना याच वृक्षावर पांडवांनी आपली शस्त्रे लपवून ठेवली होती. राजस्थानात याला खेजडी असे नाव आहे.
1730 मध्ये जोधपूरच्या महाराजांनी राजवाड्याच्या बांधकामासाठी झाडे तोडून आणण्याची आज्ञा केली. खेजरली नावाच्या गावच्या लोकांनी ‘चिपको’ आंदोलन करून ही झाडे वाचवण्याचा प्रयत्न केला, तेव्हा सैनिकांनी झाडांना मिठ्या मारणाऱ्या 363 गाववाल्यांना ठार मारले. राजाला हे कळताच त्याने वृक्षतोडीची आज्ञा मागे घेतली. लोकांनी बलिदान करून शमीचे वृक्ष वाचवले- ही घटना घडली त्या गावाचे नाव होते ‘खेजरली’. तेव्हापासून राजस्थान-कच्छ- हरियानात या झाडाला खेजडी नाव पडले असावे. याचे वनस्पतीशास्त्रीय नाव आहे प्रोसोपिस सिनेरारिया, शतकानुशतके दसऱ्याला याचे सोने लुटल्यामुळे महाराष्ट्रात शमीचा वृक्ष दुर्मिळ झाला असेल का?
लहानपणी माझ्या शेतात खणल्या गेलेल्या विहिरीचे चार महिने चाललेले खोदकाम मी प्रत्येक दिवशी बारकाईने पाहिले होते. विहिरीला पाणी लागले तरी साठा भरपूर असावा, म्हणून अजून खोलवर खोदतच होते. ते पूर्ण झाल्यावर तिच्यावर मोट बसवण्यासाठी साधारणतः वीस-पंचवीस मीटर लांबीचे मजबूत लाकूड ‘आडू’ म्हणून टाकणे आवश्यक होते. तेव्हा ज्या झाडाने ते आम्हाला दिले, त्याचे लहानपणी ऐकलेले नाव अजून माझ्या लक्षात आहे. त्याचे ग्रांधिक किंवा प्रमाण मराठीत नाव आहे- शिसवी, डालनर्जिया शिसू.
याचे लाकूड सागवानच्या खालोखाल अतिशय मजबूत आणि टिकाऊ असते. प्रचंड वजनदार असते. सुतारकाम करणाराचं अत्यंत आवडतं असं हे ‘मटेरियल’ आहे. शिसवीचा वृक्ष चांगल्या वातावरणात वीस ते पंचवीस मीटर उंच वाढू शकतो. अशा वाढलेल्या वृक्षाच्या बुंध्याचा व्यास हा एक मीटरपर्यंत आढळू शकेल. वसंत ऋतू हा त्याची पालवी फुटण्याचा ऋतू. नवपालवीमुळे होणारे या वृक्षाचे दर्शन घेण्यासाठी आता मोठी जंगले पालथी घालावी लागतील.
फेब्रुवारीत येणारी त्याची फुले मात्र प्रयत्नपूर्वक तपासावी लागतील. कारण ती फारच लहान, अनाकर्षक असून भरगच्च पानांमध्ये ती कदाचित दिसणारही नाहीत. या महान वृक्षाचं वनस्पतीशास्त्रीय नाव आहे- डालबर्जिया सिसू फेब्रुवारी महिन्यात फुलून येणाऱ्या वेली आवर्जून पाहाव्या लागतात. ताम्रवेल नावाचा महावेल (वनस्पतीशास्त्रीय नाव लोलीर्शीीां लेललळपर्शीा) तसा हिवाळ्याच्या अखेरपासून फुलायला लागतो. फेब्रुवारीत त्याच्या फुलण्याचा बहर असतो.
लक्ष वेधून घेणारे लालभडक, आकर्षक फुलांचे लांबट, घट्ट कणसासारखे फुलोरे फांद्यांच्या टोकाला येत राहतात. या फुलोऱ्यांत असंख्य छोटी-छोटी सुंदर फुले असतात. हा विदेशी वेल असून त्याचे मूळ मादागास्कर आहे. ताम्रवेलाच्या प्रजातीतलाच पिळूक नावाचा वेल आहे. खूप वर्षे आयुर्मान असणारा हा महावेल सह्याद्रीच्या कुशीमध्ये सर्वत्र सापडेल. याच्या फांद्या खूप पिळे देऊन आधारावर चढलेल्या दिसतात, म्हणून मराठीत याचे नाव पिळूक पडले असावे. फेब्रुवारीत त्याचा बहर परमोत्कर्षाला पोहोचलेला असतो.
जंगलातून हिंडताना मोहरलेल्या पिळूकचा सुगंध आधी दरवळतो आणि मग या सुंदर वासाचा मागोवा घेत या योजनगंधेचा आपण शोध घेतो! पुण्याच्या एम्प्रेसगार्डनमध्ये आवर्जून पाहावा आणि आपल्या बागेत आणून लावावा, असा हा सुंदर महावेल आहे. पांढऱ्या फुला-फळांचे गुच्छ लगडलेले रानघेवड्याचे वेल सह्याद्री परिसरातील रानात याच काळात पाहायला मिळतील. याच परिसरातील जंगलात, तसेच माथेरानमध्ये दिसणारा महावेल म्हणजे ‘लोखंडी’. त्याचप्रमाणे कर्नाळा पानशेत, फणसाड, आंबेवाडी, पन्हाळा आदी भागांतील जंगलांत फेब्रुवारीत फुलणारा वाकेरी (वनस्पतीशास्त्रीय नाव- मौलावा स्पायकाटा) हाही तसा दुर्मिळ; पण नजरेत आला, तर लाल फुलांच्या मंजिरीनी लक्ष वेधणारा महावेल आहे.
मोगऱ्याचे फुलझाड कोणाला माहिती नाही? मुख्य मोगऱ्याला बहर तीव्र उन्हाळ्यात येतो, परंतु मोगऱ्याचे उपप्रकार खूप आहेत. दूधमोगरा आणि हजारी मोगरा यांना फेब्रुवारीत बहर येतो. आलेली शुभ्र पांढरी फुलं कित्येक दिवस झाडावर अम्लान टिकून राहतात. त्यामुळे बागेची शोभा वाढते, एवढं खरं. पण मुख्य मोगऱ्यासारखा घमघमणारा सुगंध या फुलांना नसतो. हजारी मोगऱ्याची फुले एकेरी असतात. मुंग्राच्या फुलांच्या पाकळ्यांची बरीच मंडले (वेढे) असतात आणि त्या गोलसर कळ्यांचा व्यास सुमारे 2.50 सेंमी असतो. बटमोगरा या प्रकारची फुलं बटणासारखी घट्ट विणेची असतात. त्याच्या पाकळ्या क्वचितच उमलतात.
कोशिंब आणि कुसुंभ यांतील उच्चारसाम्यामुळे ओळखण्यात गोंधळ होऊ शकतो, कोशिंब हा सुमारे पंधरा मीटर वाढणारा वृक्ष असून कुसुंब हे अर्धा ते जास्तीत जास्त एक मीटर वाढू शकणारे झुडूप आहे. कोशिंब हा रानात आढळणारा वृक्ष असून त्याच्या खोडाची साल करड्या रंगाची असते. फुलांचा रंग पांढरा किंवा पिवळसर असतो. कोशिंबाचे फळ बोराएवढे, आंबट-गोड असते. कोशिंबाच्या वृक्षावर लाखेचे किडे चांगल्या प्रकारे पोसतात.
कुसुंब म्हणजे आपली करडई. माझी अत्यंत आवडती पालेभाजी. घोळणा करून कच्ची पानं खायलासुद्धा आवडते. फुले मोठ्या झेंडूच्या फुलाएवढी असतात. करडईचं (गोडं) तेल तर विशिष्ट प्रकारे घरी केलं, तर फारच स्वादिष्ट लागतं. लहानपणी मी नुसत्या तेलासोबतही भाकरी खायचो. अर्थात, करडई भरडून पाण्यात उकळायची आणि त्यावरचा तवंग म्हणजे हे आरडीचे तेल. करडीच्या घाण्यातून काढलेल्या तेलाची शहरात मिळणाऱ्या तेलाला नखाचीही सर नसते. करडीचं पेंड बैलांसाठी पौष्टिक खाद्य मानले जाते. (क्रमशः)
– विश्ववासू काशीकर