नावं ठेवणं किंवा नाव ठेवणं या क्रियापद-समूहाला मराठीत अनेक अर्थ आहेत. आपल्याकडे नवीन जन्मलेल्या बालकाचं नाव ठेवलं जातं तसंच नवविवाहित पत्नीचंही नाव बदललं जातं आणि त्यालाही नाव ठेवणं म्हणतात. याशिवाय भांडतानाही नावं ठेवली जातात पण त्यांचं स्वरूप अपशब्दांचं असतं.
आणखीही एक नावं ठेवण्याचा प्रकार आहे. तो म्हणजे गंमत म्हणून, चेष्टा-मस्करी करण्यासाठी नावं ठेवणं. माझी खात्री आहे की आपण सर्व जणांनी शाळेत असताना आपल्या गुरुजींना गमतीशीर नावं दिली (इथं आदराला धक्का लागू नये यासाठी “ठेवली’ असं म्हणत नाही!) असतीलच. माझ्या शाळेतील बऱ्याचशा गुरुजींना त्यांच्या नावाच्या आद्याक्षरांनी बनवलेली नावं-डीकेडी, एनव्हीडी ठेवली गेली होती.
एका सरांची आद्याक्षरं टी-ए-जी अशी येत असल्यानं त्यांना सरळ सरळ टॅग असं नाव पडलं होतं. पण हा प्रकार खरा नावं ठेवण्याचा नव्हे. तो केवळ शॉर्टफॉर्म होता. एक गुरुजी खूपच बुटके होते. त्यांना “बुट्टी’ हे उपनाम देण्यात आलं होतं. मला स्वत:ला माझ्या जवळच्या मित्रांना नावं ठेवण्याचा छंदच होता. माझा कॉलेजमधला एक मित्र होता. तो एका कुटुंबात पेइंग गेस्ट म्हणून राहात होता. त्या कुटुंबातील मुलीवर तो भलताच लट्टू झाला होता. यामुळे त्याचं नाव मी “लट्टूस्वामी’ असं ठेवलं होतं.
दुसरा एक मित्र कायम हसत असे आणि आनंदात असे म्हणून त्याचं नाव मी “खुशालचंद’ असं ठेवलं. त्यावरही तो खूप हसला पण तो इतका विनोदी आणि हजरजबाबी होता की मी सर्वांना नावं ठेवतो म्हणून त्यानं माझंच नामकरण “नेमीचंद’ असं केलं! आमचा एक मित्र मोघम बोलत असे. तो काय आणि कशावर बोलत असे हे कुणालाच कळत नसे. त्याचं नाव आम्ही “बंडू मोघम’ असं ठेवलं होतं. एक सहकारी एकाच कानात भिकबाळी घालायचा. त्याला आम्ही “एकडुल्या’ म्हणायचो.
दुसरा एक सहकारी अगदी लष्करी अधिकाऱ्याला शोभतील अशा झुबकेदार आणि वर टोकं वळवलेल्या मिशा ठेवीत असे-त्याला काही जण “मुच्छड’ म्हणत तर काही जणांनी त्याला लष्कराची रॅंक बहाल करून “कर्नल’ असं म्हणायला सुरुवात केली. मात्र, हा मित्र लहान मुलं असलेल्या एखाद्या घरी गेला तर ती मुलं त्याला काहीशी (निदान सुरुवातीला तरी) घाबरायची. या गोष्टीवरून त्या घरातल्या मुलांशी बोलताना-त्यांना काहीशी जरब बसवण्यासाठी-त्याचा उल्लेख “बुवाकाका’ असा होत असे.
माझं स्वत:चं आडनाव जरासं लांब असल्यानं माझ्या आडनावाचं “शापा’ असं लघुरूप करण्यात आलं. आजही जुनी सहकारी मंडळी भेटली की मला याच नावानं संबोधतात. कंपनीच्या बस प्रवासात गप्पा मारताना मला कोट्या करण्याची आणि सर्व सहकाऱ्यांना हसवण्याची सवय होती. या माझ्या गुणा(?) मुळे काही सहप्रवासी मला “कोटिभास्कर’ असंही म्हणत. मात्र, काही वेळा दुर्गुणांमुळे एखाद्याचं नाव वेगळं पडतं.
बेरक्या, चालू, चमचा अशी काही नावं ऑफिसवर्गात ऐकायला मिळतात ती यामुळेच. यातलीच एक थोडीशी गमतीची गोष्ट अशी की माझ्या खात्यामध्ये एक कर्मचारी खूप दांड्या मारायचा, अनेक उपद्व्याप करायचा. त्याचा अधिकारी वर्गाला खूप त्रासही होत असे. पण प्रत्येक वेळी काही ना काही तरी सबब सांगून तो शिक्षेतून निसटायचा.
मानव संसाधन खात्यालाही विचारात पाडणारा हा गृहस्थ अगदी धूर्त होता. पण त्याचं आडनाव अगदी “कॉमन’ असल्यामुळे त्याच आडनावाच्या दुसऱ्या कुणाला त्रास होऊ नये म्हणून मानव संसाधन अधिकारी त्याच्या कर्मचारी क्रमांकावरून म्हणजे “सतरा पाचशे पस्तीस’ असं संबोधायचे! विशेषत: चित्रपटांमध्ये पोलीस शिपायाला हाक मारताना, अरे बिल्ला दोनशे एकोणचाळीस, ती फाइल दे बघू, असं ऐकायला मिळतं त्यातलाच प्रकार.
फिल्मी अभिनेते/अभिनेत्री किंवा इतर प्रसिद्ध व्यक्ती यांच्या रूपाशी काही प्रमाणात साम्य असल्यावर त्या व्यक्तीला त्या सेलेब्रिटीच्या नावानं हाक मारली जाते. आमच्या वर्गातल्या चिरतरुण दिसणाऱ्या एका मित्राला आम्ही “देव आनंद’ अशी हाक मारतो. ऑफिसातल्या अशाच एका देखण्या स्त्रीचा “रेखा’ म्हणून उल्लेख व्हायचा. म्हणून नावं ठेवणं नेहमीच वाईट असतं असं नाही- तर जगण्यातली लज्जतही वाढवतं!
श्रीनिवास शारंगपाणी