हेमंत देसाई
युद्धखोरी सर्वच दृष्टीने घातक असते आणि म्हणूनच रूबलची रशियन सर्कस सुरू असल्याचे दिसते.
युक्रेन-रशिया यांच्यातील युद्धामुळे संपूर्ण जगावर अत्यंत भयानक असे परिणाम होत आहेत. सोन्याच्या किमती वधारल्या असल्या, तरी सोने ही काही जीवनावश्यक वस्तू नाही. परंतु इंधनासाठी लागणारे कच्चे तेल भडकले असून, त्यामुळे अर्थव्यवस्थेतील प्रत्येक वस्तू महाग होणार आहे. खाद्यतेलाच्या प्रतिकिलो दरातही 25 टक्के वाढ झाली आहे. याचे कारण, 75 टक्के सूर्यफूल तेल हे युक्रेनमधून, 20 टक्के रशियातून व पाच टक्के अर्जेंटिनामधून आयात केले जाते. युद्धामुळे तेलाची आयात बंद झाली आहे आणि म्हणूनच त्याचे भाव गगनाला भिडले आहेत. त्याचवेळी सरलेल्या ऑक्टोबर-डिसेंबर 2021 या तिमाहीत सकल राष्ट्रीय उत्पादनात केवळ 5.4 टक्के दराने वाढ साधली गेली आहे.
या वर्षात 9.2 टक्के वार्षिक वाढ होईल, असा अंदाज होता, तोही खालावून आता 8.9 टक्क्यांवर आणण्यात आला आहे. चांगले पाऊसपाणी असतानाही, कृषी उत्पादनात फक्त 2.6 टक्के वाढ झाली आहे, तर निर्मिती क्षेत्राची वाढ 0.2 टक्के आणि बांधकाम क्षेत्रात उणे 2.8 टक्के अशी अधोगती झाली आहे. एकीकडे विकासवेग कमी, त्यामुळे रोजगारनिर्मितीची मंदगती आणि त्याचवेळी दुसरीकडे भाववाढीचे चक्र, यामुळे सर्वसामान्य माणसाचा जीव मेटाकुटीला येणार आहे हे नक्की. ज्या रशियाने जगाला संकटात टाकले आहे, त्याला आर्थिक हिसका दाखवण्याचा प्रयत्न सुरू आहे. अमेरिका व युरोपीय महासंघाने जगभर हजारो वित्तीय संस्थांद्वारे वापरण्यात येणाऱ्या “स्विफ्ट’ या आंतरराष्ट्रीय पेमेंट प्रणालीतून रशियातील बॅंकांना वगळण्याचा निर्णय घेतला आहे.
पैशाचे आंतरराष्ट्रीय व्यवहार आणि वित्तीय संदेशवहन हे स्विफ्टद्वारेच केले जाते. या प्रणालीत दोनशे देशांमधील 11 हजार बॅंका व वित्तसंस्था जोडण्यात आल्या आहेत. यामुळे रशियाच्या मध्यवर्ती बॅंकेच्या पायाला हादरा बसू शकेल आणि रशियाला आपल्याकडील परदेशी गंगाजळीचा आपत्काळात वापर करता येऊ शकणार नाही. या कारणाने रशियाच्या जीडीपीमध्ये पाच टक्क्यांची घसरण होऊ शकते. मात्र, आठ वर्षांपूर्वी रशियाने क्रिमियाचा घास घेतला, तेव्हा असेच निर्बंध लागू करण्यात आले होते. परंतु त्याचा रशियाच्या निर्धारावर कोणताही परिणाम झाला नाही. उलट रशियाने आर्थिक संदेशांच्या दळणवळणाची स्वतःची स्वतंत्र प्रणाली विकसित केली. शिवाय आपल्याकडील मालाची भरपूर निर्यात करून, परकीय चलनाची गंगाजळी 630 अब्ज अमेरिकन डॉलरपर्यंत नेऊन पोहोचवली. आज रशियावर जेव्हा आर्थिक संक्रांत कोसळली आहे, तेव्हा या गंगाजळीचाच तिला उपयोग असून, त्याद्वारे आवश्यक तो माल आयात करता येईल.
रशियात आज आर्थिक आणीबाणीच आली आहे. कारण रशियाच्या मध्यवर्ती बॅंकेने व्याजदर 9.5 टक्क्यांवरून थेट 20 टक्के केला आहे. याचा अर्थ, कोणालाही धंदेव्यवसायासाठी वा किरकोळ कारणासाठी कर्जे हवी असतील, तर त्यासाठी प्रचंड व्याज मोजावे लागणार आहे. एवढे व्याज भरून कोणताही धंदा-व्यवसाय यशस्वी होऊ शकत नाही. गृहोपयोगी वस्तू अथवा घरखरेदीसाठीदेखील एवढे व्याज कोणालाही परवडणार नाही. रशियाचे रूबल हे चलन ऐतिहासिक नीचांकी पातळीवर गेले असून, एका डॉलरला शंभराहून अधिक रूबल मोजण्याची पाळी आली आहे. अमेरिका आणि युरोपीय देशांनी रशियावर लादलेल्या कडक निर्बंधांमुळे डॉलरच्या तुलनेत रूबल तीस टक्क्यांनी घसरला आहे. स्विफ्टमधून दणका बसल्यानंतर जपाननेही रशियाशी करण्यात येणाऱ्या व्यापार व्यवहारावर बंधने घातली आहेत. कॅनडा, फ्रान्स, जर्मनी, इटली, जपान, ब्रिटन आणि अमेरिका या जी-7 देशांनी, रशियाने युद्ध न थांबवल्यास व्यावसायिक निर्बंध घालण्याचा इशारा दिला आहे.
या सर्व कारणांमुळे गेल्या दोन महिन्यांचा विचार करता, रूबल 50 टक्क्यांनी खाली आला आहे. सध्या रशियात वार्षिक चलनवाढीचा दर 70 टक्के आहे. तेल आणि नैसर्गिक वायू निर्यात करून रशियाला मोठ्या प्रमाणात रूबल मिळत असले, तरीदेखील त्याला अनेक जीवनावश्यक वस्तू बाहेरील देशांतून आयातही कराव्या लागतात, हे लक्षात घेतले पाहिजे. या धुमश्चक्रीमुळे रशियातील अब्जाधीशांना 126 अब्ज डॉलर्सचा फटका बसला आहे. विशेष म्हणजे इंडोनेशिया, तुर्कस्तानसह अनेक विकसनशील देशांच्याही चलनात घसरण होत असून, भारतीय रुपया तर डॉलरच्या तुलनेत जवळजवळ 76 रुपये झाला आहे. रशियाचे युद्धावर दररोज 1 लाख 12 हजार कोटी रुपये खर्च होत आहेत. केवळ चार दिवसांत रशियाचा रुपयाच्या हिशेबात पाच लाख कोटी खर्च झाला आहे. युक्रेनने केलेल्या हल्ल्यांमुळेही रशियाची हानी झालेली आहे. तेथील शेअर बाजार कोसळला असून, तो 40 टक्क्यांनी खाली आला आहे.
रूबल घसरल्यामुळे रशियन कंपन्यांचा आयातीवरील खर्च लक्षणीय प्रमाणात फुगणार आहे. ऑस्ट्रियाची रायफिसेन बॅंक, युनिक्रेडिट आणि सोसायटी जनरेल यांचे रूबलमधील व्यवहार मोठे असून, या बॅंकांना त्याची झळ पोहोचली आहे. त्यात रशियाचे अध्यक्ष पुतीन यांनी आपल्या आण्विक दलांना सज्ज राहण्याचा आदेश दिल्यामुळे, तेलाची बाजारपेठ तापली आहे. रशिया ही जगातील अकराव्या स्थानावर असलेली अर्थव्यवस्था असून, युद्धामुळे तेल, वायू आणि एकूणच ऊर्जापेठ तेजाळली असून, विम्याचा बोजाही वाढला आहे. ज्या ज्या देशांनी वा संस्थांनी रशियाला कर्जे दिली आहेत, ती वसूल होतील की नाही यावर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
याचे कारण, रूबलमधील देवघेव जर युरोप-अमेरिकेने थांबवली, तर पुतीन सरकार खासगी कंपन्यांना परदेशी कर्जे फेडण्याची परवानगी देईल का नाही, याची शंका आहे. त्यामुळे आंतरराष्ट्रीय चलनपेठेत अनिश्चितता निर्माण झाली असून, डॉलर, स्विस फ्रॅंक, युरो या सर्व चलनांना फटका बसला आहे. युक्रेन-रशिया युद्धाचा नकारात्मक परिणाम आक्रमक रशियावरही झाला असून रूबलची रशियन सर्कस सुरू असल्याचे दिसते.