– डॉ. रिता शेटीया
जागतिक अर्थव्यवस्थेतील एकात्मतेचे नवं रूप म्हणजे “ब्रिक्स प्लस सिक्स’. “ब्रिक्स’ या संघटनेला नव्या सहा देशांचा काय फायदा होईल? तसेच या सहा देशांना ब्रिक्स संघटनेत प्रवेश केल्यावर काय फायदा होईल? हे पाहणे महत्त्वाचे आहे. “ब्रिक्स ते ब्रिक्स प्लस सिक्स’च्या प्रवासाचा ऊहापोह करणारा हा लेख.
जोहान्सबर्ग येथे 22 ऑगस्ट 2023 रोजी झालेली 15वी ब्रिक्स (ब्राझील, रशिया, भारत, चीन आणि साउथ आफ्रिका) शिखर परिषद तीन स्तरांवर लक्ष वेधणारी होती. प्रथम, ब्रिक्सचे “ब्रिक्स प्लस सिक्स’ हे विस्तारवादी धोरण ज्यामध्ये अर्जेंटिना, इजिप्त, इथिओपिया, इराण, सौदी अरेबिया आणि संयुक्त अरब अमिराती (यूएई) या सहा नवीन सदस्यांच्या नियोजित जोडणीमुळे ब्रिक्स समूहाला नवीन चालना मिळेल. दुसरे, या विस्ताराने मोठ्या उदयोन्मुख अर्थव्यवस्थांचा समूह आणि आर्थिक विकासाचे इंजिन म्हणून ब्रिक्सला पाचही देशांबरोबर इतर विकसनशील देशांची अर्थव्यवस्था वृद्धिंगत करणे, विकसनशील देशांना ब्रिक्स बॅंकेद्वारे वित्तीय पुरवठा उपलब्ध करणे, परस्पर सहकार्य वाढवणे, आर्थिक सुरक्षितता मजबूत करणे, परकीय व्यापार धोरण, पर्यावरण संरक्षण, सर्वसमावेशक विकास आणि वृद्धी करणे या त्याच्या मूळ उद्दिष्टांपासून दूर नेले. तर तिसरे, आंतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये संभाव्य एकसंध गट म्हणून ग्लोबल साउथकडे पाहिले जात आहे. भौगोलिक, आर्थिक आणि वैचारिक विविधता जोडण्याचे काम ब्रिक्स करत आहे.
ब्रिक्समध्ये सामील झालेल्या या सहा देशांचा विचार केल्यास अर्जेंटिनाची प्रमुख निर्यात अजूनही कृषी उत्पादने आहेत, विशेषत: धान्य. तसेच पेट्रोलियम, यंत्रसामग्री आणि वाहतूक उपकरणे आणि रसायनेदेखील महत्त्वाची आहेत. त्याच्या आयातीपैकी निम्मी, मूल्यानुसार, यंत्रसामग्री आणि वाहतूक उपकरणे आहेत. इजिप्तची अर्थव्यवस्था प्रामुख्याने नाईल नदी, शेतीयोग्य जमीन, नैसर्गिक वायू आणि पर्यटन यांसारखी नैसर्गिक संसाधने आहेत. तसेच इजिप्त हा आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीचा दुसरा सर्वात मोठा ग्राहक आहे. इथोपिया हा देश प्रचंड मानव संसाधन, शेतीयोग्य जमीन, पशुधन आणि नैसर्गिक संसाधनांनी संपन्न आहे. इराणच्या अर्थव्यवस्थेचे वैशिष्ट्य हायड्रोकार्बन, कृषी आणि सेवा क्षेत्रे तसेच उत्पादन आणि वित्तीय सेवांमध्ये अग्रेसर आहे.
नैसर्गिक वायू साठ्यांमध्ये इराण जगात दुसऱ्या क्रमांकावर आहे आणि कच्च्या तेलाच्या साठ्यांमध्ये चौथ्या क्रमांकावर आहे. सौदी अरेबिया हा जगातील सर्वात मोठा पेट्रोलियम निर्यातदार आणि त्याच्याशी संबंधित उद्योगांचे वर्चस्व असलेला देश आहे. सौदी अरेबियाकडे जगातील पेट्रोलियम साठ्यापैकी सुमारे 17 टक्के साठा आहे. यूएई ही मध्य पूर्वेतील तिसरी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आहे. तसेच कृषी व्यवसाय, पर्यटन, आरोग्य आणि संसाधने क्षेत्रातील सर्वात श्रीमंत देशांपैकी एक आहे. तेलसाठ्यांच्या एकूण जागतिक पुरवठ्यापैकी 10 टक्के आणि जगातील पाचव्या क्रमांकाचा नैसर्गिक वायू साठा यूएईकडे आहे. तेल निर्यातीचा वाटा एकूण यूएईच्या एकूण देशांतर्गत उत्पादनाच्या सुमारे 30 टक्के आहे.
व्यापार व गुंतवणुकीसाठी प्लॅटफॉर्म
व्यापारात आणि गुंतवणुकीच्या क्षेत्रात ब्रिक्स प्लस सिक्सचे नेटवर्क मुक्त व्यापार करार आणि प्राधान्य व्यापार कराराचा विस्तार करण्यास प्रोत्साहन देऊ शकते. प्राधान्य कराराद्वारे प्रत्यक्ष परकीय गुंतवणुकीमधील अडथळे आणि भांडवली नियंत्रणे कमी करून व्यापारवाढीस चालना देता येईल.
आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये सहकार्य
एकत्रित मतदानाचा वाटा वाढवण्यासाठी ब्रेटन वुड्स संस्थांसह आंतरराष्ट्रीय संस्थांमधील सहकार्य ब्रिक्सला महत्त्वाचे आहे. आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीमध्ये ब्रिक्सचा एकत्रित हिस्सा 15 टक्क्यांच्या खाली आहे. ब्रिक्स प्लस भागीदारांच्या जोडणीमुळे मताचा एकत्रित वाटा 1-2 टक्के गुणांनी वाढेल, जे ब्रिक्स प्लसला फंडाच्या प्रमुख निर्णयांच्या संदर्भात ब्लॉकिंग स्टेक ठेवण्यास सक्षम करेल. ब्रिक्स प्लस देश जागतिक व्यापार संघटना (डब्ल्यूटीओ)सह इतर आंतरराष्ट्रीय संस्थांमध्ये देखील युती करू शकतात, जेथे वाटाघाटीमध्ये ब्रिक्स प्लस गट इतर दक्षिण-दक्षिण युतींना पूरक ठरू शकतात. उदाहरणार्थ, जी 20 किंवा जी 33.
विकास बॅंका व विकास संस्था सहकार्य
ब्रिक्स प्लस अर्थव्यवस्थांनी स्थापन केलेल्या संस्था, म्हणजे युरोपियन डेव्हलपमेंट बॅंक (ईडीबी), डेव्हलपमेंट बॅंक ऑफ साउथ आफ्रिका (डीबीएसए), सार्क डेव्हलपमेंट फंड (एसडीएफ), मर्कोसुर स्ट्रक्चरल कन्व्हर्जन्स फंड (एफओसीईएम), चीन डेव्हलपमेंट बॅंक (सीडीबी), एशियन इन्व्हेस्टमेंट को-ऑपरेशन फंड आणि न्यू डेव्हलपमेंट बॅंक (एनडीबी). विकास संस्थांच्या या गटामध्ये, ब्रिक्सची न्यू डेव्हलपमेंट बॅंक संभाव्यपणे समन्वय साधू शकते.
ब्रिक्स प्लस उपक्रमांच्या संदर्भातील भूमिका, एशियन इन्फ्रास्ट्रक्चर इन्व्हेस्टमेंट बॅंक (एआयआयबी)साठीची भूमिका जी विकसनशील आणि विकसित अर्थव्यवस्थांमधून वित्त पुरवठा एकत्र आणण्यासाठी एक व्यासपीठ म्हणून काम करू शकते. प्रादेशिक विकास संस्थांच्या या नेटवर्कमध्ये, सह-फायनान्सिंग गुंतवणूक प्रकल्प तसेच प्रमुख विकास उद्दिष्टे (मानवी भांडवल विकास, पर्यावरणशास्त्र, वित्तीय क्षेत्र एकत्रीकरण/सहकार्य) साध्य करण्याच्या उद्देशाने उपक्रम आणि कार्यक्रमांना लक्ष्य केले जाऊ शकते.
राष्ट्रीय चलने/पेमेंट सिस्टमचा वापर
ब्रिक्स प्लस सर्कल ब्रिक्स प्लस देशांच्या पेमेंट सिस्टमच्या निर्मितीसाठी आणि त्यांच्या वापराच्या विस्तारासाठी एक व्यापक व्यासपीठ म्हणून काम करू शकते. हे परस्पर व्यापार आणि गुंतवणुकीच्या व्यवहारांमध्ये राष्ट्रीय चलनांचा वापर वाढवण्यासाठी महत्त्वाचे ठरेल. त्यामुळे अमेरिकन डॉलर आणि यूरोवरील अवलंबित्व कमी होईल.
राखीव चलने/वित्तीय केंद्रे
जे देश ब्रिक्स प्लसच्या प्रादेशिक ब्लॉकचा भाग आहेत ते आंतरराष्ट्रीय वित्तीय केंद्रांच्या निर्मितीला प्रोत्साहन देण्यासाठी एकमेकांना पाठिंबा देऊ शकतात (जरी विशेषतः प्रादेशिक संदर्भात स्पर्धा असली तरी) संबंधित केंद्रीय बॅंकांच्या सोने आणि चलनसाठ्याचा भाग बनलेल्या राखीव चलने म्हणून काही ब्रिक्स प्लस चलने पुढे नेण्यातही मोठे सहकार्य होऊ शकते. तथापि, ब्रिक्सची ही विस्तारित आवृत्ती देखील (ब्रिक्स प्लस सिक्स) संपूर्ण दक्षिण-दक्षिण परिमाण समाविष्ट करण्यासाठी शास्त्रोक्तदृष्ट्या व्यापक नाही. ब्रिक्सचा विस्तार अधिक व्यापक करण्यासाठी विशिष्ट यंत्रणा आणि पावले उचलण्याची गरज आहे.
हे सर्व फायदे जरी ब्रिक्स प्लसमुळे एकमेकांना होणार असले तरी सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, संकुचित भौगोलिकता आणि “मूल्यांची समानता’ निकष यावर आधारित असलेल्या एकात्मतेच्या अनन्य स्वरूपाच्या विरुद्ध ब्रिक्स आणि त्यांच्या संस्थांनी पाठपुरावा केलेल्या व्यापार एकीकरणाचे स्वरूप अधिक समावेशक करता येऊ शकते. (इतर विकसनशील आणि विकसित अर्थव्यवस्थांच्या सहभागासाठी खुले केल्यास) सरतेशेवटी, ब्रिक्स प्लसच्या रूपाने एकात्मतेची नवीन दृष्टी जागतिक अर्थव्यवस्थेला मिळाली जी त्यांना कमी विकासदराच्या कचाट्यातून बाहेर काढेल;
पण मुक्त व्यापार आणि एकात्मता वाढविण्यासाठी नवीन तत्त्वे आणि नवीन दृष्टिकोन आवश्यक आहे. असामान्य मार्गांनी एकत्रीकरण, वाढ आणि जागतिकीकरणाचा विचार करत असतानाच जागतिकीकरणाच्या कोर-परिघ मॉडेलपासून दूर जाणे आणि शाश्वत विकासाकडे वळणे तितकेच महत्त्वाचे आहे. जे एकात्मतेच्या क्षेत्रात अधिक विविधता, संधीची समानता आणि स्पिलओव्हर आणि व्यापार वळवण्याच्या परिणामांच्या संदर्भात आधारित असेल.