इस्त्रोने चांद्रयान तीन ही मोहीम यशस्वी करून दाखवत भारताची मोठी शक्ती संपूर्ण जगाला दाखवून दिली आहे. 23 ऑगस्ट 2023 रोजी चांद्रयान -3 मोहिम यशस्वी झाल्यानंतर या ऐतिहासिक क्षणाचा देशभरात जल्लोष करण्यात आला. एकीकडे भारतीयांमध्ये आनंद सुरू असताना काही दिवसांपूर्वी चंद्रानंतर आता सूर्याकडे झेप घेण्याचा निर्णय इस्रोने घेतला आहे. येत्या 2 सप्टेंबर रोजी अर्थात आज आंध्र प्रदेशमधील श्रीहरीकोटा मधून सकाळी 11 वाजून 50 मिनिटांनी ‘आदित एल 1’ चे प्रक्षेपण होणार आहे.
इस्त्रोचे सर्वात विश्वासार्ह रॉकेट PSLV -S57 च्या माध्यमातून आदित्य एल 1 अवकाशात झेपावणार आहे. हे स्वदेशी रॉकेट आदित्य एल-1 पृथ्वीच्या लोअर ऑर्बिटमध्ये पोहोचवण्यास मदत करेल. त्यानंतर पुढचा टप्पा सुरू होईल. हा टप्पा सर्वात जास्त काळ चालणार असणारे आहे. विशेष म्हणजे सूर्याचा अभ्यास करण्यासाठी तयार करण्यात आलेले हे भारताचे पहिले मिशन आहे.
आदित्य एल-1 ला लेग्रॅन्जियन पॉइंट 1 च्या पोकळ कक्षेत ठेवले जाईल. हा बिंदू पृथ्वीपासून सुमारे 15 लाख किलोमीटर दूर आहे. हा बिंदू सूर्य आणि पृथ्वी यांच्यामध्ये स्थित आहे. सूर्यापासून पृथ्वीच्या अंतराच्या तुलनेत ते फक्त 1% आहे. आदित्य L-1 ला या टप्प्यावर पोहोचण्यासाठी 127 दिवस म्हणजे चार महिने लागणार आहे. आदित्य-L1 मोहिमेचा उद्देश L1 भोवतीच्या कक्षेतून सूर्याचा अभ्यास करणे आहे. येथील सूर्याचे तापमान, सौरवादळ, सौरज्वाला, ओझेनचा थर यासारख्या अनेक बाबींचा अभ्यास या मिशनद्वारे केला जाणार आहे.
आदित्य-L1 हे नाव का? ‘लॅग्रेंज पॉइंट’म्हणजे काय?
इस्रोने आपल्या सूर्य मोहिमेला आदित्य-L1 असे नाव दिले आहे. त्याच्या नावावरूनच मिशनचा उद्देश स्पष्ट होतो. L1 म्हणजे ‘लॅग्रेंज पॉइंट 1’ (Lagrange point 1) अवकाशातील काही बिंदूंना इटालियन-फ्रेंच गणितज्ञ जोसेफ लुई लॅग्रेंज यांच्या नावावरून ‘लॅग्रेंज’ बिंदू असे नाव देण्यात आले आहे. सूर्याची स्वतःची गुरुत्वाकर्षण शक्ती आहे, तर पृथ्वीची स्वतःची गुरुत्वाकर्षण शक्ती आहे. अंतराळातील ती ही जागा आहे जिथे या दोघांची गुरुत्वाकर्षण शक्ती एकमेकांना भिडते.
सोप्या भाषेत सांगायचे तर जिथे पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षण शक्तीचा प्रभाव संपतो आणि तिथून सूर्याची गुरुत्वाकर्षण शक्ती सुरू होते. मधल्या बिंदूला लॅन्ग्रेज पॉईंट किंवा बिंदू म्हणतात. पृथ्वी आणि सूर्य यांच्यामध्ये असे पाच लॅग्रेंज बिंदू ओळखले गेले आहेत. भारताचे सूर्ययान लॅन्ग्रेज पॉईंट एक म्हणजेच L1 येथे तैनात असेल. लॅग्रेंज पॉइंट्स हे स्पेसक्राफ्टसाठी पार्किंग लॉटसारखे आहेत. या ठिकाणी एखादे अवकाशयान वर्षानुवर्षे ठेवता येते.
या प्रणालीमध्ये पृथ्वी, सूर्य आणि चंद्रासह पाच लॅन्ग्रेज (L1, L2, L3, L4, L5) बिंदू आहेत. L3 सूर्याच्या दुसऱ्या बाजूला आहे, त्यामुळे वैज्ञानिकांना त्याचा काही उपयोग नाही. L1 आणि L2 पृथ्वीच्या जवळ आहेत. L1 बिंदू सूर्याचा अभ्यास करण्यासाठी सर्वात योग्य आहे. यामुळे इस्रो आपले अंतराळ यान L1 पॉइंटवर पाठवत आहे. सूर्याला आदित्य असेही संबोधले जाते, त्यामुळे या मिशनचे नाव ‘आदित्य-L1’ आहे. आदित्य एल1 मिशनचे बजेट जवळपास 400 कोटी आहे.
कसे चालणार कार्य?
‘आदित्य एल-1’ यूव्ही पेलोड आणि एक्स-रे पेलोड वापरून कोरोना (सूर्याची प्रभा) आणि सौर क्रोमोस्फियरचे निरीक्षण करू शकते. पार्टिकल डिटेक्टर आणि मॅग्नेटोमीटर पेलोड चार्ज केलेले कण आणि ‘आदित्य एल-1’ च्या आसपासच्या प्रभामंडल कक्षेत पोहोचणारे चुंबकीय क्षेत्र याबद्दल माहिती देऊ शकतात. ‘एल-1’ पॉइंटभोवती कोरोना कक्षेत स्थापित केलेल्या उपग्रहाचा सूर्यावर सतत लक्ष ठेवण्यासाठी खूप फायदा होईल. या मोहिमेसोबत सात पेलोडही पाठवले जातील. हे पेलोड्स सूर्याचा अभ्यास करतील. चार पेलोड्स सूर्याकडून येणाऱ्या प्रकाशाचा अभ्यास करतील, तर उर्वरित तीन सिटू पॅरामीटर्समध्ये यावरील प्लाझ्मा आणि चुंबकीय क्षेत्रांचा अभ्यास करतील.
मोहिमेतील आव्हानं कोणती ?
इस्रोची ही मोहिम फार सोपी नाही. या मोहिमेदरम्यान असणारा सर्वात मोठा धोका म्हणजे यानाचा वेग नियंत्रित करणे. जर, आदित्य एल1 च्या वेगावर नियंत्रण ठेवता आलं नाही, तर हे यान सूर्याच्या दिशेनं जाताना वाटेतच नष्ट होण्याची शक्यता जास्त आहे. आदित्य एल1 ला क्रूझ फेज आणि हॅलो कक्षेमध्येच एल1 स्थितीत यावं लागेत. येथे वेग नियंत्रणात आणण्याचा टप्पा असेल. हा वेग वेळीच नियंत्रित झाला नाही तर यान सूर्याच्याच दिशेनं पुढे जाऊन नष्ट होण्याची शक्यता आहे.
याआधी कोणत्या देशांनी सौर मोहिम राबवली?
भारतापूर्वी अमेरिका, जर्मनी आणि युरोपने सौर मोहिमा राबवल्या आहेत. पहिली सौर मोहीम नासाने राबवली होती. अमेरिकेची अंतराळ संशोधन संस्था नासाने 1960 साली पहिल्यांदा ‘पायोनिअर-5’ ही सौर मोहीम लाँच केली होती. यानंतर नासाने आतापर्यंत तब्बल 14 सौर मोहिमा पाठवल्या आहेत. नासाचं ‘पार्कर सोलार प्रोब’ ने सूर्याच्या अधिक जवळ जाण्याचा प्रयत्न केला आहे. त्यानंतर आता सूर्यावर पाठवण्यात येणारे भारताचे हे पहिले आदित्य एल 1 मिशन देखील इतिहास घडवणार का? हे पाहावे लागणार आहे. सध्या संपूर्ण जगाचे लक्ष या मिशनकडे लागले आहे.