अंतराळविज्ञानाच्या जगतात भारतीय अंतराळसंशोधन संस्था अर्थात इस्रोचा दबदबा दिवसेंदिवस वाढत आहे. इतर देशही आपल्या मोहिमा पूर्ण करण्यासाठी भारताकडे आकर्षित होत आहेत. भारतासाठी हे शुभ चिन्ह मानले पाहिजे.
इस्रोच्या शास्त्रज्ञांनी मागील काही वर्षांमध्ये अंतराळ जगतात आपली यशोपताका दिमाखाने फडकवली आहे. नुकतेच इस्रोने अंतराळ प्रक्षेपणाच्या क्षेत्रात यशाचा नवा झेंडा फडकावला आहे. आंध्र प्रदेशमधील श्रीहरीकोटाच्या सतीश धवन स्पेस सेंटरवरून इस्रोने जगभरातील महासागरांचा वैज्ञानिक दृष्टीने अभ्यास करण्यासाठी आणि चक्रीवादळांवर नजर ठेवण्यासाठी तिसऱ्या पिढीच्या ओशनसॅट सॅटेलाइटचे प्रक्षेपण केले. इस्रोच्या 44.4 मीटर लांबीच्या पीएसएलव्ही-54 रॉकेट लॉंचरने 321 टन वजनासोबत आकाशात झेप घेतली आणि ओशनसॅट-3 सॅटेलाइटसोबतच भूतानच्या एका उपग्रहासहीत 8 नॅनो उपग्रहांचे यशस्वीपणे प्रक्षेपण केले. चालू वर्षात इस्रोचे हे पाचवे आणि शेवटचे मिशन होते. विशेष म्हणजे शास्त्रज्ञांद्वारे सर्वात दीर्घकाळ चाललेल्या मिशनपैकी हे एक होते.
इस्रोच्या पीएसएलव्ही (पोलर सॅटेलाइट लॉंच व्हेइकल) रॉकेटचे हे 54वे मिशन होते. त्यामुळे इस्रोद्वारे या मिशनला पीएसएलव्ही सी-54 असे नाव दिले गेले. पीएसएलव्ही-एक्सएल प्रारूपाचे हे 24वे मिशन होते. पीएसएलव्ही-54च्या माध्यमातून अंतराळात सोडण्यात आलेल्या आठ लघुउपग्रहांमध्ये “पिक्सेल’ या बंगळुरूच्या खासगी कंपनीचा आनंद उपग्रह, हैदराबादमधील “ध्रुव’ या खासगी स्पेस कंपनीचे दोन थायबोल्ट उपग्रह, स्पेसफ्लाइट आणि अमेरिकेचे चार ऍस्ट्रोकास्ट उपग्रहही सामील होते. जवळपास एक हजार किलोग्रॅम वजनाच्या ओशनसॅट-3 सॅटेलाइटला इस्रोने “अर्थ ऑब्जर्व्हेशन सॅटेलाइट-6′ (ईओएस-06) असे नाव दिले आहे. ईओएस-06 आणि 8 नॅनो उपग्रहांचे मिळून एकूण वजन 1117 किलोग्रॅम आहे. पीएसएलव्ही-सी 54 ने प्रक्षेपण केल्यानंतर 17 मिनिटांत ईओएस-06ला पृथ्वीपासून 742 किलोमीटर उंचीवर आपल्या कक्षेत पोहोचवले. अन्य आठ उपग्रहही आपल्या निर्धारित कक्षांमध्ये जवळपास 528 किलोमीटर उंचीवर स्थापित केले गेले. एकूण दोन तासांच्या वेळेत उड्डाण यशस्वीपणे पूर्ण झाले. इस्रोसाठी हे मिशन अनेक अंगांनी महत्त्वपूर्ण आहे. इस्रोच्या शास्त्रज्ञांद्वारे पहिल्यांदाच दोन कक्षांमध्ये उपग्रह प्रक्षेपित करण्यात आले. यामध्ये ऑर्बिट चेंज थ्रस्टर्सचा (ओसीटी) वापर करण्यात आला. ईओएस स्थापित झाल्यानंतर पीएसएलव्ही-सी54 रॉकेटला पुन्हा जमिनीवर आणण्यात आले आणि अन्य आठ उपग्रह 513 ते 528 किलोमीटरवर स्थापित केले गेले.
इस्रोद्वारे अंतराळाच्या वेगवेगळ्या कक्षांमध्ये प्रस्थापित केलेल्या या उपग्रहांची वैशिष्ट्येही लक्षणीय आहेत. आनंद आणि थायबोल्ट हे खासगी स्पेस कंपन्यांचे भारतीय उपग्रह आहेत. त्यात पिक्सल कंपनीच्या “आनंद’ उपग्रहाचे एकूण वजन 16.51 किलोग्रॅम आहे. व्यावसायिक उपग्रह क्षमता आणि तंत्रज्ञानाचे प्रदर्शन करण्यासाठी अंतराळात पाठविला आहे. “आनंद’ एक हायपरस्पॅक्ट्रल नॅनो सॅटेलाइट आहे. त्याची तरंगलांबी 150 पेक्षा अधिक आहे. यामुळे 10 पेक्षा कमी तरंगलांबी असणाऱ्या आजच्या बिगर-हायपरस्पॅक्ट्रल उपग्रहांच्या तुलनेत अधिक विस्ताराने पृथ्वीची छायाचित्रे घेता येणार आहेत. पिक्सलच्या सीईओच्या म्हणण्यानुसार, “आनंद’ उपग्रह अत्यंत विस्तृतपणाने पृथ्वीचे अवलोकन करू शकतो. पिक्सेल आपला तिसरा हायपरस्पॅक्ट्रल उपग्रह प्रक्षेपित करण्याच्याही तयारीत आहे.
ध्रुव स्पेस कंपनी या स्टार्टअपच्या थायबोल्ट-1 आणि थायबोल्ट-2 या दोन उपग्रहांचे एकूण वजन 1.45 किलोग्रॅम आहे. ऍस्ट्रोकास्टच्या रूपातील तंत्रज्ञानाच्या प्रदर्शनासाठी अमेरिका स्पेसफ्लाइटकडून पाठविलेल्या 17.92 किलोग्रॅम वजनाच्या चार उपग्रहांचा इंटरनेट ऑफ थिंग्स (आयओटी) तंत्रज्ञानात उपयोग होईल. भूतानसॅट हा भारत आणि भूतान या दोन्ही देशांनी संयुक्तपणाने प्रक्षेपित केलेला उपग्रह आहे. तो एक टेक्नॉलॉजी डेमॉन्स्ट्रेटर आहे. अंतराळ क्षेत्रात भूतानला भारताद्वारे दिल्या जाणाऱ्या सहकार्याचे उदाहरण म्हणून याकडे पाहावे लागेल. भूतानचा 30 सेंटीमीटर क्युबिक नॅनो सॅटेलाइट “आयएनएस-2बी’ हा 18.28 किलो वजनाचा असून त्यात नॅनो एमएक्स आणि एपीआरएस-डिजीपीटर ही दोन उपकरणे बसवण्यात आली आहेत. भूतानसॅटमध्ये रिमोट सेन्सिंग कॅमेरे आहेत. म्हणजेच हा उपग्रह जमिनीची माहिती देणारा आहे. रेल्वे रूळ बनवणे, पूल बांधणे आदी विकास कामांसाठी या उपग्रहाचा वापर केला जाईल. यात मल्टीस्पेक्ट्रल कॅमेरादेखील आहे. म्हणजेच सामान्य छायाचित्रांबरोबरच वेगवेगळ्या प्रकाश लहरींच्या आधारे छायाचित्रे टिपल्या जातील.
ओशनसॅट मालिकेतील सॅटेलाइट हे “अर्थ ऑब्जर्व्हेशन सॅटेलाइट’ आहेत. महासागर आणि वातावरणाच्या अभ्यासासाठी ते उपयुक्त ठरणारे आहेत. विशेषतः महासागरांवरील हवामानाबाबत पूर्वानुमान करण्याच्या दृष्टिकोनातून त्यांची उपयुक्तता अधिक आहे. ओशनसॅट सीरिजचा पहिला सॅटेलाइट “ओशनसॅट-1′ सर्वप्रथम 1999 मध्ये अंतराळात स्थापित करण्यात आला होता. त्यानंतर 2009 मध्ये ओशनसॅट-2 अंतराळात स्थापित करण्यात आला होता. 2016 मध्ये ओशनसॅट-2 चे स्कॅनिंग स्केटरोमीटर खराब झाले होते. त्यानंतर स्कॅटसॅट-1 लॉंच करण्यात आला होता. अंतराळात स्थापित करण्यात आलेला ओशनसॅट-3 सॅटेलाइट अनेकार्थांनी महत्त्वपूर्ण आहे. कारण आधुनिक तंत्रज्ञान आणि कॅमेऱ्यामुळे ओशनसॅट-3 च्या मदतीने महासागरातील घटनांबाबत पूर्वानुमान लावणे शक्य होणार आहे. त्यानुसार कोणत्याही महासागरीय चक्रीवादळाबाबत अगोदरच माहिती मिळू शकेल. तसेच यामुळे समुद्रसपाटीचे तापमानही नोंदवता येणार आहे. त्याचबरोबर समुद्राच्या परिसरात क्लोरोफिल, फायटोप्लॅंकटन, एयरोसोल तसेच प्रदूषणाचीसुद्धा तपासणी करण्यास याची मदत होणार आहे. कलर मॉनिटर, स्कॅटरोमीटर तसेच सी-सरफेस टेम्परेचर मॉनिटरद्वारे हे सॅटेलाइट समुद्राचे आणि पृथ्वीचे बारकाईने निरीक्षण आणि नोंदी करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका निभावणार आहेत.