एकेकाळी ज्यांना पाहताच माणसं पुतळ्यासारखी थिजून जात, असे चौकीदार जर्मनीमधल्या बर्लिन शहराच्या मधोमध होते. आज जर्मनीचं एकीकरण झालं आहे त्यामुळे बर्लिनच्या मधोमध असलेली ही चौकी आणि तिथले चौकीदारही आता केवळ प्रतीकात्मक राहिले आहेत.
ही चौकी “चेकपॉइंट चार्ली’ या नावानं ओळखली जाते. मला या चौकीला दोनदा भेट देता आली. या चौकीचा इतिहास फार मनोरंजक आहे. 1945 साली दुसरं महायुद्ध संपलं. हुकूमशहा हिटलर नेस्तनाबूद झाला. जर्मनीचा पाडाव झाला. युद्धपश्चात जर्मनीची फाळणी झाली. पूर्वेकडचा जर्मनीचा भाग पूर्व जर्मनी तर पश्चिमेकडील भाग पश्चिम जर्मनी या नावानं ओळखला जाऊ लागला. ही दोन स्वतंत्र राष्ट्रं निर्माण झाली. पश्चिम जर्मनी दोस्त राष्ट्रांच्या (इंग्लंड, अमेरिका व पश्चिम युरोपातले देश) देखरेखीखाली मार्ग आक्रमू लागली तर पूर्व जर्मनीला रशियाच्या आधिपत्याखाली राहावं लागलं. अखंड जर्मनीची राजधानी बर्लिनची पण फाळणी झाली. पश्चिम बर्लिनचा ताबा दोस्त राष्ट्रांकडे आला तर पूर्व बर्लिन कम्युनिस्ट राजवटीतील पूर्व जर्मनीकडे आलं.
पश्चिम जर्मनीमध्ये अधिक मोकळीक आणि स्वातंत्र्य असल्यानं तिथं वेगानं प्रगती झाली. कम्युनिस्ट राज्यपद्धतीत तितकंसं स्वातंत्र्य नसल्यानं पूर्व जर्मनीची पिछेहाट झाली. याचाच परिणाम म्हणून पूर्व जर्मनीतून मोठ्या प्रमाणात लोक पश्चिम जर्मनीमध्ये जाऊ लागले. पूर्व जर्मन शासनापुढं मोठीच समस्या निर्माण झाली. यातून मार्ग काढण्यासाठी 1952 मध्ये दोन्ही जर्मनी तुकड्यांच्या दरम्यान सीमा निर्माण करण्यात आली. सुमारे 1 हजार 400 किलोमीटर लांबीची ही सीमा बहुतांश ठिकाणी 4 मीटर उंचीच्या कुंपणाने विभागण्यात आली होती. काटेरी तारा, धोक्याची सूचना देणारे भोंगे, वाहने खोलवर जाऊन पडतील असे छुपे खड्डे, निरीक्षणाचे मनोरे आणि भूसुरुंग इत्यादींच्या साह्यानं ही सरहद्द सुरक्षित करण्यात आली होती.
बर्लिन शहर हे पूर्व जर्मनीच्या आत सीमेपासून 160 किलोमीटर दूर असल्यानं पश्चिम जर्मनीतून पश्चिम बर्लिनला जाणं जिकिरीचं होतं. बर्लिन शहराची देखील फाळणी केली असल्यानं पूर्व आणि पश्चिम बर्लिन यांच्यामध्ये एक भिंत बांधण्यात आली. या बांधकामाला ऑगस्ट 1961 मध्ये सुरुवात झाली. प्रथम काटेरी कुंपण आणि मग अभेद्य कॉंक्रीटची भिंत असा या बांधकामाचा प्रवास झाला. ही भिंत ओलांडून पश्चिम बर्लिन आणि तिथून पश्चिम जर्मनी असं पलायन करण्याचे अनेक यशस्वी आणि अयशस्वी प्रयत्न झाले. कित्येकांनी या साहसात प्राणही गमावले.
अर्थात अधिकृत अंतर्गत दळणवळणासाठी बर्लिन भिंतीमध्ये तीन चौक्या उभारण्यात आल्या होत्या. पहिल्या दोन चौक्यांना अनुक्रमे अ आणि इ अशी नावं दिली असल्यानं तिसऱ्या मध्यवर्ती चौकीला अर्थातच उ असं नामाभिधान देण्यात आलं. या उ ऐवजी तेच आद्याक्षर असलेलं चार्ली हे नाव या चौकीला चिकटलं आणि ही चौकी चेकपॉइंट चार्ली या नावानं ओळखली जाऊ लागली.
1990 या वर्षी दोन्ही जर्मनींचं एकीकरण झालं. बर्लिन भिंत आणि इतर सरहद्दी पाडण्यात आल्या. ऐतिहासिक वारसा या नात्यानं बर्लिन भिंतीचे काही अवशेष आणि चार्लीची चौकीही जतन करण्यात आली आहे. चार्लीची चौकी हे एक पर्यटकांसाठी खास आकर्षण ठरलं आहे. बर्लिनला भेट देणारे हमखास बर्लिन भिंतीचे अवशेष आणि चार्लीची चौकी या दोन्ही ठिकाणांना भेट देतात. मी प्रथम 2007 मध्ये आणि नंतर 2018 मध्ये या ठिकाणांना भेट दिली.
चौकी जेव्हा खरीखुरी अस्तित्वात होती तेव्हा तिथं एक अमेरिकन आणि एक पूर्व जर्मन रक्षक असत. आता मात्र तिथं केवळ त्यांचे गणवेष घातलेले खोटेच लोक चौकीदार म्हणून उभे राहून पर्यटकांबरोबर फोटो काढू देतात आणि पैसे कमावतात. जेव्हा खरे सैनिक होते तेव्हा अनेकदा तणावाचे प्रसंग तिथं आले. एकदा मात्र त्या काळातल्या चौकीदारामुळे गंभीर प्रसंग उद्भवला होता.
22 ऑक्टोबर 1961 रोजी एक अमेरिकन उच्च अधिकारी पूर्व बर्लिनमधील एका नाट्यगृहात एक संगीतिका पाहण्यासाठी चेकपॉइंट चार्लीपाशी आला. मात्र, तेथील पूर्व जर्मन सैनिकानं कागदपत्रांची मागणी केली. आता समस्या अशी उभी राहिली की पूर्व जर्मन सैनिकाला पश्चिमी अधिकाऱ्याचे कागदपत्रं तपासण्याचे अधिकार आहेत का. या प्रश्नावरून इतकी जुंपली की चेकपॉइंट चार्लीपाशी अमेरिकन आणि रशियन रणगाडे समोरासमोर ठाकले. अखेर 28 ऑक्टोबरला हे नाट्य संपुष्टात आलं. अमेरिकेचे ऍटर्नी जनरल रॉबर्ट केनेडी यांनी रशियन अधिकाऱ्यांबरोबर मुत्सद्देगिरी करून प्रकरण मिटवलं. आता केवळ इतिहासाचा वारसा म्हणून जतन करण्यात आलेल्या बर्लिनची भिंत आणि चेकपॉइंट चार्ली या ठिकाणांच्या पोटात मात्र अनेक रहस्यं दडली आहेत हे नक्की!
श्रीनिवास शारंगपाणी