-मेघश्री दळवी
करोनाने जगाला विळखा घातला आणि निरनिराळ्या माध्यमांमधून बातम्या वेगाने पसरायला लागल्या. त्यात तीन विज्ञानशाखा ठळकपणे पुढे येत होत्या. साथीच्या प्रसाराची मॉडेल्स मांडून त्यावरून अंदाज व्यक्त करणारं डेटा सायन्स, विषाणूंचा अभ्यास करणारी व्हायरॉलॉजी ही जीवशास्त्राची शाखा, आणि बहुधा प्रथमच एवढ्या प्रकाशझोतात आलेली एपिडिमिऑलॉजी म्हणजे साथीच्या रोगांविषयी अभ्यास करणारी वैद्यकीय शाखा.
एपिडिमिऑलॉजीमध्ये साथींचा अनेक अंगांनी विचार केला जातो. साथीचे रोग कसे फैलावतात, त्यामागे कोणते घटक महत्त्वाचे असतात. चाचण्या, सार्वजनिक आरोग्य आणि स्वच्छता, वैद्यकीय सेवेवरील ताण, प्रसार रोखण्याचे उपाय, रोगांवरील औषध आणि औषधपुरवठा, लसीसारखे रोगप्रतिबंधात्मक उपाय आणि त्यांची व्यापक प्रमाणात अंमलबजावणी, आणि अंतिमत: या सगळ्याचे दीर्घकालीन परिणाम. आपण आज या सर्व घटकांचे प्रत्यक्ष साक्षीदार आहोत.
साथीचे हे विविध पैलू पाहिल्यावर लक्षात येईल की एपिडिमिऑलॉजी या क्षेत्रात अनेक प्रकारच्या तज्ज्ञांचं आणि अभ्यासकांचं योगदान असतं. वैद्यकशास्त्राच्या जोडीने समाजशास्त्रालाही महत्त्व असतं. आज त्यात तंत्रज्ञानाची भर पडली आहे. वेगवान इंटरनेट, दूरसंचार जाळं आणि माहिती तंत्रज्ञानाच्या मदतीने रोगाच्या प्रसाराची माहिती वेगाने मिळते, तर डेटा सायन्सचा वापर करून या माहितीचं झापाट्याने विश्लेषण करता येतं. सार्वजनिक उपायांविषयी जागरूकता वाढवण्यातही माध्यमं आणि तंत्रज्ञानाची मोलाची मदत आहे.
आता यापुढे एपिडिमिऑलॉजीमध्ये तंत्रज्ञान प्रचंड प्रमाणात वापरलं जाईल हे हळूहळू स्पष्ट होत आहे. विशेषत: एआय म्हणजे कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा उपयोग तिथे अनेक प्रकारे होणार आहे. अलीकडे काही संशोधकांनी याचा अभ्यास करून आपले निष्कर्ष मांडले आहेत. रोगप्रसाराची प्रेडिक्टिव्ह मॉडेल्स तयार करण्यासाठी एआयची मदत घेता येईल. अनुभवातून शिकणं हा एआयचा एक महत्त्वाचा गुणधर्म आहे आणि आजही आपण अशा मॉडेल्समध्ये दर दिवशी सुधारणा होताना पाहतो आहे. करोनाचा जागतिक पातळीवरचा भरपूर डेटा उपलब्ध आहे. याआधी जगाच्या काही भागात फैलावलेल्या सार्स आणि मेर्स साथींचा डेटाही सोबत आहे. या डेटावरून एआयला प्रशिक्षण देऊन त्याच्या अंदाजाची अचूकता निश्चितच वाढवता येईल.
रुग्णांच्या संपूर्ण माहितीचं विश्लेषण करून त्यातले समान घटक शोधून कोणत्या गटातील व्यक्तींना अधिक धोका आहे याचा अंदाज बांधतानाही एआय उपयुक्त ठरेल. तसंच कोणाच्या चाचण्या घेणं आवश्यक आहे याचं मॉडेलदेखील बनवता येईल आणि त्यावरून चाचण्या आणि त्यांची व्याप्ती यांचा पूर्ण आराखडा उभा करता येईल. देशव्यापी लसीकरण मोहीम राबवून त्याचा संपूर्ण डेटा येत्या काळात एआय प्रशिक्षणासाठी उपलब्ध झाला तर त्याचा गरजेनुसार वापर करता येईल. त्यामुळे आज आपण करोनाने गोंधळून गेलो असलो तरी येत्या काळात एआयसारख्या तंत्रज्ञानाच्या मदतीने अशा साथी टाळणे किंवा त्याचा प्रसार रोखणे हे आवाक्यात येण्याची आशा आहे.