प्रदूषणाचा विषय निघाला की, समुद्रातल्या कचऱ्याचा उल्लेख हमखास होतो. त्याला कारणही तसंच आहे. आज जगातले महासागर आणि इतर समुद्र याच्यात वीस कोटी टनांहूनही अधिक कचरा आहे. त्यात वर्षाला ऐंशी लाख टन कचऱ्याची भर पडत आहे. एका अभ्यासानुसार, हे प्रमाण 2040 पर्यंत चौपट होईल. म्हणजेच वर्षाला तीन कोटी टनांहूनही अधिक.
हा कचरा कुठून येतो? आपल्याला नको असलेल्या गोष्टी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षपणे थेट समुद्रात पोचतात. त्यातल्या बायोडिग्रेडेबल वस्तूंचं विघटन होतं. त्यांच्यापैकी काही गाळ समुद्राच्या तळाशी जमतो, काही समुद्री वनस्पतींना पोषक द्रव्यं पुरवतो, तर काही विघटन झालेल्या गोष्टी समुद्री जीवांचं अन्न होऊन जातं. मग मागे उरतो तो बहुतांशी कचरा असतो प्लॅस्टिकचा. यातले मायक्रोप्लॅस्टिकचे कण एकमेकांना चिकटतात. त्यातच प्लॅस्टिकचे मोठे तुकडे अडकून बसतात. या प्लॅस्टिक कचऱ्याचा गोळा समुद्रावर तरंगत राहतो.
कधी आणखी कचरा येऊन त्याला चिकटतो आणि त्या गोळ्याचा आकार वाढत जातो. पॅसिफिक महासागरातला गार्बेज पॅच आता सोळा लाख चौरस किलोमीटरचं एक बेट झालं आहे. ही आकडेवारी भयावह आहे. इतक्या कचऱ्याची साफसफाई करणं हे एक मोठं आव्हान आहे आणि त्यासाठी लहानमोठे उपक्रम सुरू आहेत. कचऱ्याचं प्रमाण पाहता तिथे रोबॉट्सना पर्याय नाही.
कोरिया रिसर्च इन्स्टिट्यूट ऑफ शिप्स अँड ओशन इंजिनिअरिंग या संस्थेचा साडेसहाशे किलोवजनाचा क्रॅबस्टर रोबॉट समुद्रात खोल जाऊन वेगाने कचरा गोळा करतो आणि पृष्ठभागावर आणून देतो. शक्तिशाली कॅमेऱ्याच्या मदतीने तो कचरा ओळखतो आणि आपले दणकट हात वापरून उचलतो. दुसरा असाच प्रयत्न आहे बाल्टिमोर इथला मिस्टर ट्रॅश व्हील. त्याने गेल्या आठ वर्षांत सोळाशे टन कचरा गोळा केला आहे. बोयान स्लाटच्या ओशन क्लीनअप प्रकल्पातही कचरा साफ करण्यासाठी अशीच यंत्रणा आहे. ओशन क्लीनअपचं उद्दिष्ट 2025पर्यंत पॅसिफिक महासागरातला निम्मा कचरा साफ करण्याचं आहे.
आजवर हा प्रकल्प सव्वा हजार टन कचरा गोळा करू शकला आहे. हॉंगकॉंगमधल्या क्लिअर रोबॉट कंपनीचे ड्रोन्स समुद्राजवळ घिरट्या घालत असतात आणि तरंगता कचरा ओळखून तत्काळ उचलून टाकतात. क्लिअर ब्ल्यू सी कंपनीचा फ्रेड रोबॉट सौर ऊर्जेवर चालतो आणि नदी किंवा समुद्र, कुठेही वापरता येतो. गेल्या सप्टेंबरमध्ये क्रोएशियामध्ये रोबॉट्सच्या मदतीने ऍड्रियाटिक समुद्रात सफाईचे प्रयत्न झाले. ऑस्ट्रेलियात सिडनीजवळ सी-बिन, म्हणजे समुद्रतलं डस्टबिन अशा प्रकल्पात एका वर्षात साडेसोळा टन कचरा गोळा झाला. किनाऱ्याजवळच्या शंभर शहरांमध्ये असे प्रकल्प सुरू करण्याचं सी-बिनचं उद्दिष्ट आहे.
हे प्रयत्न खूपच तुटपुंजे आहेत याची सर्व संशोधकांना कल्पना आहे. अर्थात, आपण समुद्रात कचरा जाणं रोखू शकलो तरच साफसफाईचा हा वेग पुरेसा होऊ शकतो. नाहीतर येत्या तीस वर्षांत समुद्रात माशांपेक्षा जास्त वजनाचा कचरा असेल!