– विनायक सरदेसाई
“ड्रॅगन’चे व्यापारी धोरण हे अमेरिका, युरोपीय देशांना अडचणीत आणणारे आहे. प्रचंड उत्पादन करून स्वस्तात वस्तू उपलब्ध करण्याचे चीनचे धोरण हे अन्य देशांना परवडणारे नाही. चीनमुळे जगभरातील उत्पादकांना आपल्या उत्पादनाच्या किमती कमी कराव्या लागल्या आहेत.
तब्बल दोन दशकांपूर्वी म्हणजेच 2001 मध्ये घडलेल्या दोन घटनांचा जगावर परिणाम झाला. एकीकडे 9/11 हल्ल्यांमुळे अमेरिकेसह संपूर्ण जग स्तब्ध झाले आणि दुसरीकडे जागतिक व्यापार संघटनेत चीनची झालेली एंट्री. 11 डिसेंबर रोजी चीनला जागतिक व्यापार संघटनेत सामावून घेण्याच्या निर्णयाचा परिणाम 21 व्या शतकात संपूर्ण जगातील व्यापारावर झाला.
चीनच्या प्रवेशाबाबत फारसे कोणाला माहिती नाही त्यामुळे तारीख लक्षात राहणे दूरच. जागतिक संघटनेत चीनचा समावेश झाल्याने अमेरिका, युरोप आणि आशियातील बहुतांश देशांना त्यांच्या व्यापारी रणनीतीत बदल करावा लागला. तेल, पोलादासारख्या बहुमोल स्रोत असलेल्या देशांना देखील धोरणाचा फेरआढावा घ्यावा लागला. जागतिक व्यापार संघटनेत चीनला सामावून घेताना माजी अध्यक्ष बिल क्लिंटन यांच्यासारख्या नेत्यांनी काही आश्वासने दिली होती.
लोकशाहीच्या प्रमुख मूल्यांमध्ये आर्थिक स्वातंत्र्य हा महत्त्वाचा घटक आहे. यानुसार चीनदेखील राजकीय स्वातंत्र्यावर चालेल, असे सांगण्यात आले. परंतु अमेरिकेचे धोरण अपयशी ठरले. कालांतराने चीनने आपल्या मनासारखे धोरण राबवण्याचा निर्णय घेतला आणि तो त्यानुसार वेगाने वाटचाल करत आहेत.
सध्याच्या काळात चीन ही जगातील दुसरी मोठी आर्थिक महाशक्ती समजली जात असला तरी अलीकडेच श्रीमंतीच्या बाबतीत चीनने अमेरिकेवर मात केली आहे. मागील दोन दशकांत जागतिक संपत्तीत तिप्पट वाढ झाल्याने अमेरिकेला मागे सारत चीन जगातील सर्वात श्रीमंत देश झाला आहे. मॅकिन्से अँड कंपनीच्या संशोधन विभागाने अलीकडेच जगातील 60 टक्के संपत्ती असलेल्या 10 देशांच्या राष्ट्रीय ताळेबंदाची तपासणी करून एक अहवाल तयार केला असून त्यातून ही बाब समोर आली आहे.
जगभरातील निव्वळ संपत्ती 2020 मध्ये 156 ट्रिलियन डॉलरवरून 514 ट्रिलियन डॉलर झाली आहे. या यादीत चीन जगभरात पहिल्या क्रमांकावर आहे. चीनमधील प्रचंड आर्थिक वाढ आणि त्याच्या अर्थव्यवस्थेच्या ताकदीमुळे, 2020 मध्ये चीनची संपत्ती 120 ट्रिलियन डॉलर इतकी झाली आहे. 2000 मध्ये ही संपत्ती फक्त 7 ट्रिलियन डॉलर इतकीच होती. म्हणजेच मागील 20 वर्षांत चीनच्या संपत्तीत 113 ट्रिलियन डॉलरची वाढ झाली आहे. या कालावधीत अमेरिकेच्या संपत्तीचा वाढीचा दर चीनच्या तुलनेत खूपच कमी होता.
जागतिक बाजारात चीन आगेकूच करत असल्याने जागतिक पातळीवर व्यापक बदल होत आहेत. कामासाठी सदैव तत्पर असलेली चीनची लोकसंख्या, सुपर हायटेक कंपन्या आणि चीन सरकार तसेच पश्चिमात्य बहुराष्ट्रीय कंपन्या यांच्यात चांगले नाते तयार झाल्याने जागतिक व्यापाराचा चेहरामोहरा बदलला. चीन आता हळूहळू जगातील सर्वात मोठी कंपन्यांची पुरवठा साखळी बनली आहे. चीनकडे कमी मोबदल्यात काम करणारी मजुरांची फळी असून ती पाश्चिमात्य देशातील आधुनिक जीवनासाठी आवश्यक असलेल्या वस्तूंची निर्मिती करण्याच्या कामाला जुंपली.
अर्थतज्ज्ञ या पुरवठ्याला “शॉक’ असे म्हणतात आणि त्याचा जागतिक बाजारावर झालेला परिणाम हा सर्वांची झोप उडवणारा आहे. कोविड काळातही चीनमधून बऱ्याच कंपन्या बाहेर पडल्या असल्या तरी चीनने स्थानिक पातळीवरच्या उत्पादनाला प्रोत्साहन देऊन जागतिक कंपन्यांना स्पर्धा निर्माण केली.
जागतिक अर्थव्यवस्थेत चीनने उडी घेऊन अनेक गोष्टी साध्य केल्या आहेत. यात सर्वात महत्त्वाचे चीनमधील मोठ्या लोकसंख्येला गरिबीच्या रेषेबाहेर काढणे. डब्ल्यूटीओत सामील होण्यापूर्वी चीनमध्ये पन्नास कोटी लोकसंख्या गरिबीच्या रेषेखाली होती. आजचा विचार केल्यास ही संख्या शून्य आहे. कारण या काळात देशाची अर्थव्यवस्था ही 12 पटीने वाढली आहे. चीनची परकी गंगाजळी ही 16 पटीने वाढून ती 2.3 ट्रिलियन डॉलरवर पोहोचली आहे.
2000 मध्ये चीन आयातक देशांत जगात सातव्या नंबरवर होता; परंतु तो कमी वेळेत पहिल्या स्थानावर पोहोचला. चीनमध्ये आजही आर्थिक विकासाचा दर हा 8 टक्के आहे, परंतु एकवेळ हाच दर 14 टक्के पोहोचला होता. गेल्यावर्षी 15 टक्क्यांवर स्थिर झाला होता. कोविडमुळे चीनच्या अर्थव्यवस्थेला हादरे बसले; परंतु त्यावर सरकारने लवकरच नियंत्रण मिळवले. जलवाहतूक हा जागतिक बाजाराचा कणा आहे.
जागतिक व्यापार संघटनेत सामील झाल्याने चीनमध्ये ये-जा करणाऱ्या जहाज कंटेनरची संख्या ही चार कोटींहून आठ कोटींवर पोहोचली. व्यापार संघटनेत सामील झाल्यानंतर दशकभरातच चीनमध्ये ये जा करणाऱ्या कंटेनरची संख्या ही तीनपटीने वाढत 12 कोटी 90 लाखांवर पोहोचली.
चीनचा जगात वाढता पसारा
चीनने जगभरात उद्योगाचा पसारा वाढवला आहे आणि त्यामागे चीनचे सरकार भक्कमपणे उभे आहे. अमेरिका हे सामरिक आणि आर्थिक आघाडीवरून चीनला रोखण्याचा प्रयत्न करत आहे आणि त्यासाठी आशिया आणि युरोपातील देशांबरोबर व्यापारी आघाडी करत आहेत. अमेरिकेच्या पूर्वीच्या व्यापार प्रतिनिधींना “बारशेफ्सकी’ असे म्हटले जात होते. याचा संदर्भ आता चीनच्या निमित्ताने वापरता येईल.
चीन हा गेल्या काही काळापासून वेगळ्या मार्गावर वाटचाल करत आहे. मग त्याचा सरळ अर्थ काय होऊ शकतो. राष्ट्र केंद्रित आर्थिक मॉडेल विकसित करणे. यानुसार उद्योगांना मोठ्या प्रमाणात अंशदान दिले जाते. चीन आता महाशक्तीच्या रूपातून जगासमोर येत आहे आणि ते नव्या काळाचे नेतृत्व करत आहे. यास ते चौथी औद्योगिक क्रांतीदेखील म्हणत आहेत. चीनला हाताळणे आता जागतिक व्यापार संघटनेच्या आवाक्याबाहेर गेले आहे.