सातारा शहर परिसरातील जलस्रोतांमध्येही आढळतो
सातारा – स्पंज हा आपल्या रोजच्या वापरातील घटक आहे. सकाळच्या आंघोळीपासून स्वयंपाकघरापर्यंत आणि गाडीच्या सीटपासून बॅग तयार करण्यापर्यंत याचा उपयोग होतो.
सध्याच्या काळात स्पंज कृत्रिमरित्या बनवतात; पण सुमारे दोन हजार वर्षांपूर्वीपासून समुद्रात मिळणाऱ्या स्पंजपासून बनवला जातो. स्पंज हा पाण्यात राहणारा जिवंत प्राणी आहे. समुद्री स्पंज 640 दशलक्ष वर्षांपूर्वी प्रथम दिसला. इतर प्राण्यांप्रमाणे हा दुसऱ्या ठिकाणी जात नाही, वनस्पतींप्रमाणे एकाच जागी वाढतो. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे स्पंजमध्ये मज्जासंस्था, पचनसंस्था आणि रक्ताभिसरण प्रणाली नसते, तरीही तो प्राणी आहे. इतर प्राण्यांप्रमाणे तो बहुकोशिक असून शुक्राणू पेशी तयार करतो.
स्पंज हा तोंड, स्नायू, हृदय व मेंदू नसलेला प्राणी आहे. जेम्युलस स्पंजमध्ये असलेल्या अंतर्गत कळ्या या अलैंगिक पुनरुत्पादनात मदत करतात. हा पेशींचा समूह असतो. तो नवीन जीव किंवा प्रौढ स्पंज विकसित करण्यास सक्षम असतो. जेम्युलस हे ऑक्सिजनच्या पुरवठ्याशिवायही टिकू शकतात. शरद ऋतूत स्पंज मरून त्यांचे विघटन होते, तेव्हा ते मोठ्या प्रमाणात जेम्युलस मागे ठेवतात. अनुकूल वातावरणात हे जेम्युलस बाहेर पडतात आणि स्वत:ला एकत्रित करून नवीन स्पंजमध्ये विकसित होतात.
मानवाने स्वत:च्या उपयोगासाठी डेड स्पंजचा वापर केला आहे. सध्याच्या युगात स्पंजचा उपयोग औषधनिर्मितीमध्येही केला जातो. “एडस्’शी लढा देण्यासाठी तयार केलेल्या औषधांमध्ये संयुगे तयार करण्यासाठी स्पंज वापरतात. दमा आणि संधिवातामध्ये दाह कमी करण्यासाठीही स्पंजचा उपयोग होतो. आपल्या सातारा शहरात असलेल्या अजिंक्यताऱ्यावरील तलावात आणि मंगळवार तळ्यात स्पंजच्या चार प्रजाती सापडतात.
कृष्णा, वेण्णा आणि उरमोडी या नद्यांमध्ये इफिडेशिया फ्लूव्हियाटिलिस आणि यूनेपियस कार्टेरी (र्एीपरर्ळिीी लरीींशीळ) या प्रजाती सापडतात. रेडिओस्पॉंजिला सेरेबेलाटा, डोसिला प्लमोज आणि स्पॉंजिला लॅक्युस्ट्रिस या प्रजाती संगम माहुली, वळसे, कास, ठोसेघर व चिंचणेर येथे आढळतात तर स्ट्रॅटोस्पॉंजिला बॉम्बेन्सिस (डीींरिीींपसळश्रश्रर लोलरूशपीळी) ही प्रजाती महादरे तलावात सापडते.
– माधुरी धर्मेंद्र सावंत, प्राणिशास्त्र विभाग, यशवंतराव चव्हाण इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स, सातारा