– नित्तेंन गोखले
वेळेचा अपव्यय केवळ वैयक्तिक सोशल-मीडिया संभाषणांपुरता मर्यादित नाही, वाढत्या डेटा स्ट्रीममुळे व्यावसायिक जीवनातही वेळ आणि संसाधनांचा अवास्तव वापर होताना दिसतो. यामागील अनेक कारणांपैकी एक, इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोड.
लोकांच्या विचारशक्तीला वेग देणारे एक महत्त्वाचे साधन म्हणजे संगणकीय ज्ञान. त्यामुळे सध्याची पिढी सोशल-मीडियाच्या माध्यमातून कोणत्याही गोष्टीबद्दल सखोल माहिती मिळाल्याशिवाय गप्प न बसणारी आहे. लोक संगणक, टॅब्लेट, स्मार्टफोनचा तासन्तास वापर करतात. फेसबुक, व्हॉट्सऍप, ट्विटर व इतर सोशल मीडियाचा स्वत:च्या उत्कर्षासाठी, नोकरीकरिता वापरणारे देखील अनेक लोक आहेत. यातून एक नवीन समस्या निर्माण झाली, वाढत्या डेटा प्रवाहांमुळे वेळेचा अपव्यय होताना दिसत आहे.
वैद्यकीय व मानवशास्त्रात उल्लेख
तासन्तास संगणकीय काम, डेटा हाताळून थकवा किंवा उदासीनता जाणवू लागते, मन विचलित, चिंताग्रस्त होऊ लागते. या वैद्यकीय स्थितीला “डिजिटल ओव्हरलोड’ किंवा “इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोड’ म्हटले जाते. एखाद्या विषयावर खूप वाचन करून माहिती पडताळून देखील विषय समजून घेण्यात आणि निर्णय घेण्यात अडचण येणे ही इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोडची लक्षणे आहेत.
कामाचा वेळ व कौशल्य वाया घालवणे
नॉलेज वर्कर्स अर्थात, आर्किटेक्ट, अभियंते, वैज्ञानिक, डॉक्टर, डिझायनर, लेखपाल, वकील, शिक्षणतज्ज्ञ इत्यादी लोक संगणकीय ज्ञानाचा नोकरीकरीता वापर करताना नकळत शक्ती आणि कौशल्य वाया घालवतात. हार्वर्ड-बिझनेस-रीव्हीवने प्रकाशित केलेल्या अहवालाप्रमाणे, इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोडमूळे दरवर्षी 997 अब्ज डॉलर्स इतके आर्थिक नुकसान होते. कर्मचारी दररोज त्यांच्या कामाचा 25 टक्के वेळ गरज नसलेली माहिती मिळविण्यात खर्च करतात.
वेळेचा अपव्यय होण्याव्यतिरिक्त लोकांच्या तब्येतीवर होणारे परिणाम, ही एक वेगळीच डोकेदुखी. घरून काम करत असताना लोक एखादा तास ज्यादा कामात घालवतात. कंपन्या याचा पुरेपूर फायदा घेतात, त्यांचा दरमहिना पायाभूत सुविधांवर होणारा खर्चदेखील कमी झाला आहे. जगभरातील अनेक कंपन्यांनी कर्मचाऱ्यांची उत्पादकता वाढली असल्याचे त्यांच्या अहवालांतून जाहीर केले. पण कामाचे तास वाढल्याचे अनेक दुष्परिणाम आहेत. डिजिटल ओव्हरलोड त्या यादीतील एक.
एकाच विषयावर अधिक माहिती शोधणे
अधिकाधिक माहिती मिळवण्यासाठी कितीतरी लेख वाचतात, व्हिडिओ पाहतात, पॉडकास्ट ऐकतात, तरीदेखील येणाऱ्या माहितीचा प्रवाह कार्यक्षमतेवर दिसून येत नाही. नकळत, या परिस्थितीत कोणीपण अडकू शकतो. उदाहरणार्थ, एकाच वर्षी करोनाबाबत लाखो लेख प्रकाशित झाले होते. या विषयावर वेळेचे भान न ठेवता वाचन केल्यास तणाव जाणवू लागू शकतो आणि वाचक कितीही वाचन केले तरी कोणत्याही निष्कर्षापर्यंत पोहोचणार नाहीत.
अनावश्यक, अत्याधिक डेटा विश्लेषण वेळेचा अपव्यय ठरते. इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोडसाठी कोणतीही लस नाही, यावर नियंत्रण ठेवण्यासाठी एकमेव उपाय म्हणजे आत्म-नियंत्रण. काही मूलभूत मार्गदर्शक तत्त्वे आपल्याला इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोडपासून दूर ठेवू शकतात. प्रत्येक कामासाठी वेळ मर्यादा – फोन, कॉल करणे, ऑफिस कामांची ई-मेल वाचणे किंवा आपली आर्थिक खाती तपासणे या सर्व कामांसाठी एक वेळ नेमला जातो. त्याचप्रमाणे, कोणत्याही गोष्टीबाबत वाचन करताना तसेच माहिती गोळा करण्यासाठी देखील एक वेळ मर्यादा ठेवल्यास इन्फॉर्मेशन ओव्हरलोड टाळले जाऊ शकते.
यात ऑनलाइन टाइम ट्रॅकिंग साधनांचा वापर करणे फायदेशीर ठरते. बुद्धीला चालना देण्यासाठी 15 मिनिटांची विश्रांती – माहिती वाचणे किंवा डेटा संग्रहित करणे हा काही लोकांच्या दैनंदिन जीवनाचा भाग आहे. अशा कामात तासन्तास अडकून राहणाऱ्या व्यक्तींना तज्ज्ञ दर 90 मिनिटांनी एक छोटा ब्रेक (विराम) घेण्याचा सल्ला देतात. सोप्या शब्दांत मांडायचे तर केवळ 15 मिनिटांची विश्रांती घेतल्याने देखील मेंदूतील इन्सुला नावाच्या भागाला रीसेट होण्याची संधी मिळते. ब्रेक दरम्यान संगीत ऐकणे, घराजवळील परिसरात थोडे अंतर चालणे, झोपेची डुलकी घेणे, मित्रांशी गप्पा मारणे हा 15 मिनिटांचा योग्य उपयोग ठरू शकतो. वेळेचा अपव्यय मानल्या जाणाऱ्या या गोष्टी उत्पादकता व सर्जनशीलता वाढविण्याच्या दिशेने योगदान करतात.
महत्त्वपूर्ण आणि विश्वासार्ह माहिती देणारे स्रोत ओळखा – माफकदरात इंटरनेट सेवा उपलब्ध असल्याने अनेक संकेतस्थळं निर्माण करण्यात आली आहेत. त्यामुळे विवादास्पद, विरोधाभासी आणि चुकीची माहिती मोठ्या प्रमाणात सहज पसरवली जाते. सोशल-मीडिया व्यतिरिक्त चुकीची माहिती शेअर करायला पॉडकास्ट, ई-मेल, फेक-न्यूज वेबसाइट्स, व्हॉट्सऍपचा वापर फार सहज केला जातो.
सुदैवाने, प्रत्येक क्षेत्रातील अचूक माहिती देणारी प्रकाशने, वेबसाइट्स, ब्लॉग्ज, जर्नल्स तसेच इतर स्रोत असतात. अशी केवळ 3 ते 4 स्रोतांची निवड करून माहिती मिळवल्यास खूप वेळ वाचू शकतो, वाचनात ओव्हरलॅपच्या प्रमाणात घट होते. अर्थातच माहिती ओव्हरलोड नियंत्रित करण्यात मदत होते.
माहिती सतत पुनरावलोकन करून ती अद्यतनित करा- आपल्या दस्तऐवजाचे पुनरावलोकन करा. माहिती अजूनही वैध आहे का? त्यात काही भर टाकणे आवश्यक आहे का? त्याचे पुन्हा वर्गीकरण केले पाहिजे का? वेळोवेळी पुनरावलोकन केल्यास डेटा अप्रचलित होणार नाही याची खात्री राहते. डेटा हाताळताना एकावेळी केवळ मूठभर फाइल फोल्डर्सवर काम करावे, जेणेकरून कामाचा बोजा वाटणार नाही.
डेटा संच बनविण्यास सुरुवात करण्याआधी योग्य योजना आखावी- उल्लेखनीय उत्पादन, सेवा घडामोडी, महत्त्वपूर्ण नियम, नवीन कायदे, ग्राहक किंवा ग्राहक-संबंधित माहिती, प्रतिस्पर्धींबाबत अहवाल किंवा मग उद्योगातील उदयोन्मुख आव्हाने असो, वेळ वाचविण्यासाठी माहिती शोधायला सुरुवात करण्याआधी लक्ष केंद्रित करण्याचे मुद्दे रूपरेखित करावेत. अधिकृत ई-मेल लिहिताना विचारशील व्हा- ई-मेल संवादात अनावश्यक संक्षेप आणि गैरसमज होऊ शकतात असे शब्द वापरणे टाळा.
आपल्या ई-मेलमधील मजकुराची लांबी मर्यादित ठेवा, केवळ आवश्यक ती माहिती प्राप्तकर्त्यांना पुरवा. गरज नसलेल्या लोकांना ई-मेल मध्ये सी-सी व बी-सी-सी ठेवणे तसेच एफ-वाय-आय प्रकारची माहिती पाठवणे टाळावे. दिवसातून काही तास अनप्लग रहा- दिवसातून काही तास तरी संगणक आणि स्मार्टफोनपासून दूर राहण्याचा सल्ला मानसशास्त्रज्ञ देतात. फोनमधून येणाऱ्या नोटिफिकेशन्स बंद ठेवून थोडावेळ कुटुंबीयांशी बोलण्यात घालवला तर खूपच छान.