पुण्याच्या मध्यवर्ती भागातील पासोड्या विठ्ठल मंदिर 14व्या शतकापूर्वीही असावे, अशा काही खुणा येथे आढळतात, त्यामुळे पुनवडी ते पुणे असा शहराचा प्रवास आधुनिकतेकडे होत गेला तरी मंदिराचे अस्तित्व तसेच आहे. हरिहरेश्वराच्या दर्शनाचा लाभ या मंदिरात घेता येतो. विठ्ठल-रुक्मिणीबरोबरच स्वयंभू शिवलिंग येथे आहे. या शिवलिंगावरचा शाळुंका आता पक्का बसविण्यात आला आहे; पण त्याच्या खाली मूळ पाच पिंडींचे स्थान असल्याचे येथील अनेक ज्येष्ठ नागरिक सांगतात.
पासोड्या विठोबा मंदिरात गर्भगृहाकडे तोंड करून असलेली नंदीची मूर्ती आहे, तसेच गरूडाचा खांबही आहे. सभागृहात संत तुकाराम महाराज कीर्तन करीत असल्याची जुनी फ्रेमही आहे. हे दगडी मंदिर एक मजली आहे. शिखर पेशवेकालीन वास्तुशैलीचा सुंदर नमुना आहे. त्याभोवती पीठांवर चारही बाजूंनी संत तुकोबा आणि छत्रपती शिवराय यांच्या मूर्ती आहेत. येथे महिलांना भजन-कीर्तन ऐकण्यासाठी वरच्या बाजूला स्वतंत्र सज्जाची सोय केलेली होती.
1927 साली मंदिराच्या जीर्णोद्धाराचे काम हाती घेतले होते. शके 1865, श्रावण व. 5, शुक्रवार, दि. 20 ऑगस्ट 1943 रोजी पहाटे नवीन विठ्ठल-मूर्तींची प्राणप्रतिष्ठा डॉ. सदाशिव मोने यांच्या हस्ते करण्यात आल्याचा उल्लेख मंदिरात आढळतो. येथे गणपती, पार्वती, ज्ञानेश्वर माऊली, नामदेव महाराज, हनुमानाची आणि दत्त महाराज यांच्या मूर्तीही आहेत. देवळासमोर मोठा हौद असून, तेथे पूर्वी कारंजे होते. मंदिरात आषाढी, कार्तिकी एकादशी, काकडआरती, अन्नकोट हे कार्यक्रम होतात. तुकाराम बिजेच्या निमित्ताने गाथा पारायणाचा 10 दिवसांचा होतो. मंदिरात वीणेकऱ्यांचीही एक परंपरा होती. मात्र, सध्या ती बंद आहे. याबाबत कै. हरिभाऊ बाचल यांनी मंदिराची सेवा खूप वर्षे केली.
शिवराय ऐकत तुकाराम महाराजांची कीर्तने…
सोळाव्या शतकात येथे तुकाराम महाराजांची कीर्तने होत असत आणि त्यावेळी छत्रपती शिवाजी महाराज कीर्तन ऐकण्यास येथे येत असत. याबाबतही काही ऐतिहासिक घटना साक्ष आहेत. शिवराय येथे कीर्तन ऐकायला आल्याची बातमी मोघलांना कळल्यावर मोघल सैनिक शिवरायांना पकडण्यासाठी मंदिराकडे आले. यावेळीआजूबाजूला शिवरायांचे हेरही तेथे असणारच, त्यांनी हुबेहुब शिवरायांचा वेष धारण केला. मोघल येथे आल्यावर ते ज्या व्यक्तीकडे बघतील ती व्यक्ती त्यांना शिवरायांसारखी दिसू लागली. याचा फायदा घेऊन शिवराय येथून शिताफीने निसटले, असेही सांगण्यात येते.
शिवराय-तुकोबांबाबतची आख्यायिका…
तुकोबानचे कीर्तन ऐकायला येथे शिवराय आल्याचे एका मुघल सरदाराला समजले. त्यांना पकडण्यासाठी त्याने व्यूहरचना केली. मात्र, तुकाराम महाराजांनी कीर्तनातून विठ्ठलाचा धावा केला आणि तेथे उपस्थित असलेली प्रत्येक व्यक्तीच छत्रपती शिवाजी महाराजांसारखी दिसू लागली व त्यामुळे मुघल सरदाराला महाराजांना अटक करणे अशक्य झाले. या आख्यायिकेचे कथन करणारे चित्र तसेच सुंदर म्युरल मंदिराच्या बाह्यभिंतीवर आहे.
दोन्ही पालख्यांच्या आरतीचे ठिकाण…
संतश्रेष्ठ ज्ञानेश्वर आणि जगद्गुरू तुकाराम महाराजांच्या पालख्या पुण्यात आल्यावर या ठिकाणी त्यांच्या पादुकांची आरती होते आणि मग पालख्या नाना पेठ आणि भवानी पेठेत मुक्कामाला जातात आणि ही परंपरा शतकानुशतकांची आहे.
पासोड्या विक्रीचे ठिकाण..
पेशवे काळात पुणे शहरात अनेक छोटी मंदिरे बांधली गेली. यापैकी बहुतांश मंदिरे मारुती, गणपती व विठ्ठलाची होती. एखादा पत्ता सांगण्यासाठी अथवा दिशा दाखवण्यासाठी नुसते मंदिराचे नाव सांगणे पुरेसे नव्हते. म्हणून मग या मं दिरांना जवळच्या एखाद्या ठळक खूणेने, अथवा तेथील एखाद्या धार्मिक गोष्टीने ओळखले जाऊ लागले.
पालखी मार्गासाठी आंदोलन…
काही वर्षांपूर्वी माऊलींचा येथून जाणारा पालखी मार्ग बदलण्याचा प्रयत्न झाला. पालखी लक्ष्मी रस्त्याने सरळ भवानी पेठेतील मुक्कामी नेण्यात आली, त्यावेळी येथील सत्यशोधक मारुती मंडळाचे बाबू (बाळासाहेब खोले), माणिक जव्हेरी यांच्यासह कार्यकर्ते आणि स्थानिकांनी लक्ष्मी रस्त्यावर विजय मारुतीजवळ रस्त्यावर आडवे झोपून आंदोलन केले. त्या आंदोलनाला तत्कालीन नगरसेवक आणि महापौर शांतीलाल सुरतवाला यांनीही पाठिंबा दर्शवला होता. त्यानंतर पुढच्या वर्षापासून पालखी पुन्हा नेहमीच्याच पारंपरिक रस्त्याने जाण्यास सुरुवात झाली. सिटी पोस्ट चौकातून पालखी बुधवार चौक-मोती चौक-सौन्या मारुती चौक असा “यू’टर्न घेऊन पालखी लक्ष्मी रस्त्याने मुक्कामी भवानीपेठेकडे जाऊ लागली आणि त्यावेळी भाविकांनी जल्लोष केला होता.