दक्षिण अमेरिका खंडातील कोलंबियाच्या पर्यावरण मंत्रालयाने सुरू केलेला हिप्पो निर्जंतुकीकरण कार्यक्रम हा नोव्हेंबर महिन्यात जगभरासाठी चर्चेचा विषय ठरला. नेचर मासिकाच्या नोव्हेंबर आवृत्तीत देखील यावर एक अहवाल प्रसिद्ध केला होता. पण हिप्पोपोटोमस का ठरत आहे कोलंबियासाठी मोठी डोकेदुखी?
हिप्पो म्हणजे हिप्पोपोटोमस, पाणघोडा. मूळचा आफ्रिका खंडातील असलेला हिप्पो आकाराने मोठा असतो. त्याचे वजन तीन टन किंवा अधिक व स्वभाव आक्रमक असतो. या जनावराची त्वचा खूप जाड असते. आफ्रिका बाहेरील हिप्पोंची संख्या पाहिली तर कोलंबिया दुसर्या क्रमांकावर आहे. परंतु, हिप्पोपोटोमसची संख्या सध्या कोलंबियासाठी डोकेदुखी बनली आहे. यासाठी कारणीभूत आहे 1993 मध्ये पोलीस एन्काउंटरमध्ये मारला गेलेला ड्रग माफिया पाब्लो एस्कोबार.
कोलंबियन कोकेन हिप्पो
कोलंबियातील हिप्पोपोटोमसना एका विचित्र कारणास्तव कोकेन हिप्पो असे टोपणनाव पडले आहे. साधारण 1980 च्या दशकात कुख्यात ड्रग माफिया पाब्लो एस्कोबार याची कोलंबियात दहशत होती. त्याने हॅसिंडा नेपोल्स नावाचे एक क्षेत्र विकसित केले. यात जगभरातून वेगवेगळे प्राणी आणून पाब्लो एस्कोबारने एक खासगी प्राणिसंग्रहालय देखील निर्माण केले होते. पोलिसांबरोबर झालेल्या चकमकीत एस्कोबारचा 1993 मध्ये मृत्यू झाला. त्यानंतर हॅसिंडा नेपोल्सकडे कोणीच लक्ष न दिल्याने या प्राणिसंग्रहालयातील चार हिप्पोपोटोमस मॅग्डालेना नदीकाठच्या भागात मोकाट फिरून वाढू लागले. आज या हिप्पोंची संख्या वाढल्यामुळे अधूनमधून नदीजवळील काही गावांच्या गल्लीबोळात देखील शिरतात. या जनावरांवर नियंत्रण मिळविण्यासाठी अधिकार्यांची गेली अनेक वर्षे धडपड सुरू आहे.
संख्या आहे तरी किती?
यावर्षी जारी केलेल्या आकडेवारीप्रमाणे कोलंबियामध्ये पाणघोड्यांची संख्या 215 पर्यंत पोहोचली आहे. संशोधकांनी यापैकी 37 टक्के प्राणी किशोरवयीन असल्याचे एका अहवालात नमूद केले. यावरून असे समजते की, हे प्राणी वेगाने प्रजनन करतात. या मागे नैसर्गिक कारणे आहेत. आफ्रिकन प्रदेशात मगरी, तरस (हायना) आणि सिंह हिप्पोंची शिकार करतात. दरवर्षी दुष्काळात देखील पाणघोडे मरतात. यामुळे हिप्पोंची संख्या नियंत्रणात रहाते. या उलट, कोलंबियामध्ये, हिप्पोंची शिकार करणारे प्राणी कमीच. ओले हवामान प्रजननकरीता अनुकूल ठरते. सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे जागा आणि संसाधने अफाट असल्याने हिप्पोंची आपापसात मारामारी होत नाही. पाणघोडे 40 ते 50 वर्षे जगतात. एकूणच मृत्यू दर कमी असल्याने पाणघोड्यांची संख्या कोलंबियामध्ये अफाट वाढत आहे. शास्त्रज्ञांच्या मते, यावर आळा घालण्यासाठी ठोस पावले उचलली नाहीत तर 2030 पर्यंत हा आकडा 1,500 पेक्षा अधिक होऊ शकेल.
हिप्पोंमुळे पर्यावरणाचे नुकसान
पाणी आणि जमिनीवरील नैसर्गिक संसाधनांवर हिप्पो ताव मारतात त्यामुळे इतर प्राण्यांना जगणे कठीण होते. जंगलाचे विभाजन करणारे चिखलमय मार्ग देखील हिप्पोच बनवतात. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, पाणघोडे नदीचे पात्र खोदून काढून खराब करतात. अभ्यासकांनुसार, मोठ्या प्रमाणात जमणारे पाणघोड्यांचे मलमूत्र नदीच्या पाण्याला विषारी बनविते. याचा परिणाम पाण्यातील ऑक्सिजनच्या पातळीवर होतो. मासे आणि जलचरांना अशा पाण्यात जगणे कठीण होते. थोडक्यात, हिप्पोपोटोमसमुळे कोलंबिया प्रदेश स्थानिक प्राण्यांबरोबर, जलचर प्राणी आणि वनस्पती देखील गमावत आहे. पाणघोडा जगभरातील सर्वाधिक प्राणघातक प्राण्यांपैकी एक मानला जातो. हिप्पो आफ्रिकेत दरवर्षी 500 लोकांचा जीव घेतात. कोलंबियातील हिप्पोंच्या हल्ल्यात लोकांच्या होणार्या मृत्यूची संख्यासुद्धा चिंताजनक आहे. हिप्पोपोटोमसना स्वतःच्या क्षेत्रात कोणीच आलेले चालत नाही, आणि म्हणूनच मासेमारी समुदायाचे लोक हिप्पोंपासून सावध राहतात. सरकारने यामुळेच हिप्पोपोटोमसना आक्रमक प्रजाती घोषित केले आहे.
अनेक उपाय ठरले अपयशी
सन 2000 पासून कोलंबियात हिप्पोंवर नसबंदीच्या उपाययोजना सुरू झाल्या. पण यात हवे तसे यश मिळताना दिसत नाही. बहुतेक संशोधकांच्या म्हणण्यानुसार या प्राण्यांची कत्तल करणे हा सर्वोत्तम मार्ग ठरेल. जनतेच्या तसेच वनप्रेमींच्या विरोधामुळे तसे करणे कोलंबिया सरकार टाळत आहे. प्रजनन करण्यापासून रोखण्यासाठी डार्ट्स वापरून गर्भनिरोधक देणे ही वापरात असलेली आणखी एक रणनीती आहे. त्याशिवाय, या प्राण्यांना पकडून, भूल देऊन, कॅस्ट्रेट करण्यासाठी नेले जाऊ शकते. पण हे धोरण खूप महाग पडते आणि खूप मंद गतीने काम होते. सध्या सर्व सरकारी एजन्सी योजना राबविण्याकरीता आवश्यक असलेल्या देणग्या आणि गर्भनिरोधकांसाठी अमेरिकेकडून मिळणार्या मदतीवर अवलंबून आहे.
हिप्पोंची निर्यात
या प्राण्यांना मेक्सिको आणि भारतातील अभयारण्यांमध्ये पाठवण्याच्या योजनेवर सरकारी एजन्सी ‘कॉर्नरे’चे अधिकारी मार्च महिन्यापासून काम करत आहेत. ‘कॉर्नरे’चे प्रवक्ते डेव्हिड इचेवेरी लोपेझ यांनी योजनेबद्दल काही माहिती पत्रकारांना दिली. त्यांनी सांगितले की, प्रत्येक प्राण्याचे वजन सुमारे 3 टन किंवा त्याहून अधिक असते. ऍनेस्थेसियाचे प्रमाण निश्चित करणे आणि पुनर्स्थापना करताना त्यांना झोपेत ठेवणे ही हिप्पोपोटोमसना एका ठिकाणाहून दुसरीकडे नेताना येणारी आव्हाने आहेत. वाहतुकीचा सर्व खर्च कोलंबियाला उचलावा लागणार आहे. त्यामुळे, ही प्रक्रिया कठीण आणि महाग आहे.
भारत हिप्पोंसाठी तयार आहे का?
गुजरातचे ग्रीन्स झूलॉजिकल रेस्क्यू अँड रिहॅबिलिटेशन किंगडम 60 पाणघोडे स्वीकारण्यास तयार आहे अशी बातमी या वर्षी मार्च महिन्यापासून प्रसारमाध्यमात आहे. पण भारतात हे हिप्पो सुखमय जीवन जगू शकतील का? या प्रश्नाचे उत्तर सकारात्मक आहे.
भारतात अनेक सर्कस कंपन्या 90च्या दशकात हिप्पोपोटोमस आयात करायचे. शोमध्ये चक्क प्रशिक्षण दिलेले पाणघोडे प्रेक्षकांची करमणूक करायचे. परंतु त्यापैकी बहुतेकांना कायमच (एसपीसीए) सोसायटी फॉर प्रिव्हेन्शन ऑफ क्रुएल्टी टू एनिमल्सच्या विरोधाचा सामना करावा लागला आणि आजदेखील लागतो. पण का? त्याचे कारण असे की, अनेक सर्कस कंपन्या हिप्पोंना लागणार्या किमान जागेची आवश्यकता पूर्ण करण्यात असमर्थ ठरतात. शरीराचे तापमान समायोजित करण्यासाठी हिप्पो दिवसातील बहुतेक तास पाण्यात बुडून राहतात. सर्कस कंपन्या मात्र त्यांना अस्वच्छ घाणेरड्या पाण्याच्या टाक्यांमध्ये ठेवतात. या प्राण्यांसाठी लागणार्या सोयी सुविधांमुळे देखभाल खर्च खूप वाढतो. म्हणूनच सध्या हिप्पो भारतात बोटावर मोजण्याइतक्या सरकारी प्राणिसंग्रहालयात आहेत.
तथापि, गुजरातचे ग्रीन्स झूलॉजिकल रेस्क्यू अँड रिहॅबिलिटेशन किंगडम अशा प्राण्यांसाठी घर म्हणून सुसज्ज आहे. जामनगर येथील केंद्राने यापूर्वी अनेक प्राणी आयात केले आहेत. उद्यानात पाणघोड्यांसाठी 1.7 एकर क्षेत्र (प्रस्तावित पॅडॉक) आहे. तरीही, भारतातील तज्ज्ञांनी गेल्या काही महिन्यांत हिप्पो आणण्याबाबत चिंता व्यक्त केली आहे.