– डॉ. मेघश्री दळवी
अलीकडे बिटकॉइनविषयी बरीच चर्चा होताना दिसते. त्यात बिटकॉइनचा वाढता दर आणि त्याची सुरक्षा हे महत्त्वाचे मुद्दे असतात. मात्र, त्यासोबत आणखी एका गोष्टीचा आवर्जून विचार करायला हवा, पर्यावरणावर त्याच्या कार्बन फूटप्रिंटचा होणारा परिणाम.
एखाद्या वस्तूच्या उत्पादनात किंवा एखाद्या घटनेमुळे वातावरणात किती कार्बन डायऑक्साइड सोडला गेला याचं मोजमाप म्हणजे कार्बन फूटप्रिंट. ग्लोबल वॉर्मिंगसाठी कारणीभूत ठरणारे अनेक वायू आहेत. त्यांचा वेगवेगळा उल्लेख न करता तितकाच परिणाम होण्यासाठी किती कार्बन डायऑक्साइड लागेल याचं मोजमाप कार्बन फूटप्रिंटमध्ये होतं.
एरव्ही चलन म्हटलं की आपल्या डोळ्यासमोर नोटा, नाणी, चांदी-सोन्याच्या मोहरा अशी चित्रं उभी राहतात. पण बिटकॉइन ही क्रिप्टोकरन्सी अशी प्रत्यक्षात हाताळता येत नाही. ते पूर्णपणे आभासी चलन आहे. नोटांची छपाई होते, नाणी टाकसाळीत घडतात,
तर बिटकॉइनचं माइनिंग केलं जातं. ते मिळवण्यासाठी काही गणिती कूटप्रश्न सोडवणे, गुंतागुंतीची आकडेमोड करणे असे मार्ग वापरावे लागतात आणि हीच त्याच्या कार्बन फूटप्रिंटची मेख आहे.
अशा क्लिष्ट आकडेमोडीसाठी प्रचंड संगणकीय क्षमता लागते. त्यात ऊर्जेचा भरपूर वापर होतो. बॅंक ऑफ अमेरिकेने दिलेल्या एका अंदाजानुसार बिटकॉइनच्या शंभर कोटी डॉलर्सच्या उलाढालीत बारा लक्ष मोटारींच्या वापराइतकी ऊर्जा वापरली जाते.
तर दुसरीकडे केंब्रिज युनिव्हर्सिटीच्या अंदाजानुसार बिटकॉइनच्या जागतिक वार्षिक उलाढालीत एका छोट्या आकाराच्या देशाच्या वार्षिक गरजेइतकी ऊर्जा लागते. आज बिटकॉइनसाठीचा वार्षिक ऊर्जा वापर स्वीडनपेक्षा जास्त आहे आणि उद्या तो मलेशियालाही मागे टाकणार आहे.
या ऊर्जेच्या वापरासोबत प्रचंड प्रमाणात उष्णता बाहेर फेकली जाते. या सगळ्या प्रक्रियेत मोठ्या प्रमाणात कार्बन डायऑक्साइड वातावरणात सोडला जातो. एका बिटकॉइनमागे सुमारे 190 टन कार्बन उत्सर्जन होतं,
तर त्याच मूल्याचं सोनं खाणीतून मिळवून प्रक्रिया करून बाजारपेठेत आणेपर्यंत केवळ 13 टन कार्बन उत्सर्जन लागतं. पंधरा पटींनी जास्त कार्बन उत्सर्जन करणं टाळता येणार नाही का, हा प्रश्न म्हणूनच अनेक जण विचारत आहेत.
न्यूयॉर्क राज्यातल्या सेनेका तलावाजवळ बिटकॉइन माइनिंगचा मोठा कारखाना आहे. त्यात आठ हजारांहून अधिक संगणक सतत हेच एक काम करत असतात. या संगणकांच्या शीतकरणासाठी तलावातल्या पाण्याचा उपयोग केला जातो. या प्रकरणात सेनेका तलावाच्या पाण्याचं तापमान कायम पस्तीस अंश सेल्सिअसच्या वर राहतं आहे.
काही वेळा तर ते चाळीस अंशाच्याही वर जातं. याचे अनेक दुष्परिणाम आता त्या परिसरात जाणवायला लागले आहेत. शिवाय येत्या वीस वर्षांत तापमानवाढ रोखण्यासाठी म्हणून त्या परिसरात जे प्रयत्न सुरू आहेत.
ते सगळे या कारखान्यामुळे धुळीला मिळतात की काय, अशी परिस्थिती निर्माण होत आहे. त्यामुळे बिटकॉइन आणि इतर क्रिप्टोकरन्सीवर बंदी आणावी, अशी मागणी आता पर्यावरणवादी करत आहेत.