करोना महामारीच्या साथीत आपण रोज तऱ्हेतऱ्हेची आकडेवारी पाहतो. त्यात विभागानुसार रुग्णांचे आकडे, दर दिवशी रुग्णांची पडलेली भर, राज्यात आणि देशात किती संसर्गित असा बऱ्याच प्रकारचा डेटा असतो. या डेटाचा अर्थ काय, साथ किती वेगाने पसरते आहे, रूग्ण बरे होण्याचा ट्रेंड दिसतो आहे का, अशा गोष्टींमध्ये मात्र खूप गोंधळून जायला होतं.
आजचं युग हे डेटा युग म्हटलं जातं. कोणी डेटाची तुलना पेट्रोलियमशी करून डेटाने औद्योगिक क्रांतीसारखी एक नवी क्रांती आणली म्हणतो, तर कोणी या डेटाची तुलना अफाट महासागराशी करतो. या सर्वांमागे एकच कारण म्हणजे दर दिवशी अनंत ठिकाणांहून गोळा होणाऱ्या डेटाचा प्रचंड झंझावात. एका पाहणीनुसार दर सेकंदाला दर माणशी 1.7 मेगाबाइट्स डेटा निर्माण होत असतो.
म्हणजेच एका दिवसात किती अब्ज गिगाबाइट्स विचार करा! त्यात ऑनलाइन वावर आणि व्यवहार यांचा डेटा असतो, सोबत सोशल मीडिया, फोन, जीपीएस, फोटो-ऑडिओ-व्हिडिओ आणि इतर अनेक स्रोतांमधून मिळालेला डेटाही असतो. या सगळ्यांना एकत्रितपणे पाहून, जोखून, त्यातून काही उपयुक्त, विचारांना दिशा देणारी आणि कृतीला चालना देणारी माहिती मिळवणं हे एक दिव्य असतं. या दिव्यासाठी मदत होते ती डेटा सायन्सची.
डेटा सायन्स हे शास्त्र नवं नाही. मुळात ते स्टॅटिस्टिक्समधलं डेटाचं विश्लेषण. त्यात आज भर पडली आहे ती गणिती मॉडेल्स आणि संगणकाची तर्कप्रणाली (अल्गॉरिदम) यांची. संगणकाच्या सोबतीने विश्लेषण वेगाने होतं. त्यामुळे आज प्रत्यक्ष साथ सुरू असताना आपण डेटाची अक्षरश: लाइव्ह छाननी करू शकतो आहोत. छाननीचे अहवाल उपलब्ध झाले की त्यानुसार तत्काळ निर्णय घेऊ शकत आहोत. कुठे हॉटस्पॉट आहेत, तो भाग सील करावा का, आधी सील केलेल्या भागांमध्ये रुग्णांची संख्या कमी होते आहे का, यानुसार प्रशासन पुढील कारवाई करू शकत आहे.
दुसरीकडे रुग्ण बरे होण्याचा कालावधी, रुग्णांमध्ये मृत्यूदर, मृत्यूमागील कारणांमध्ये काही समान धागे आहेत का, अशा माहितीचा उपयोग वैद्यकीय तज्ज्ञांना होतो आहे. आपल्यासारख्या लॉकडाऊनमध्ये असलेल्या मंडळींनादेखील रुग्णसंख्या दुप्पट होण्याचा कालावधी घटतो आहे, हे पाहून थोडा दिलासा मिळत आहे. दुसऱ्या प्रकारे सांगायचं तर माहितीच्या या महापुरामध्ये आधार आहे तो डेटा सायन्सनुसार शास्त्रशुद्ध विश्लेषणाचा.
करोना साथीत डेटा सायन्स वापरताना आज गणिती मॉडेल्स महत्त्वाची ठरत आहेत. साथीला प्रभावित करणारे घटक कोणते, त्यांच्या प्रभावाचं प्रमाण आणि त्यांचे एकमेकांशी असलेले गुंतागुंतीचे संबंध हे गणिती मॉडेल्समध्ये बसवणं सोपं नाही. त्यामुळेच काही अनुमानं तोकडी पडत आहेत, तर काही निष्कर्ष भरकटलेले वाटत आहेत. जसजशी ही मॉडेल्स सुधारत जातील, तसतसे हे निष्कर्ष जास्त अचूक होत जातील हे मात्र निश्चित.
– मेघश्री दळवी