काका, तुमची स्कूटर घेऊन जाऊ कॉलेजला?’ “नाही हं, स्कूटरला हात म्हणून लावायचा नाही, मागच्या वेळेला नेली आणि पंक्चर करून आणली होतीस. तुला उशीर झाला तर त्याला मी काय करू.’
बिचारा आनंद हिरमुसला होऊन, बसने उशिरा कॉलेजला पोहोचला. सहज मनात विचार आला. स्कूटर पंक्चर झाली यात त्याचा काय दोष. रस्त्याने येताना ती कधीही होऊ शकते. पण काकांनी स्कूटर नेण्यासाठी नकार देताना “हात म्हणून लावायचा नाही आणि स्कूटर पंक्चर करून आणली’ असे बोलायला नको होते. खरे आहे ते. आपण एखाद्या गोष्टीला नकार देताना थोडासा तरी विचार करतो का? समोरच्या व्यक्तीच्या मनाला लागेल असे बोलून, वागून, आपण नकार देताना चूक करतो आहोत याची जाणीवही आपल्याला होत नाही.
नकार देण्याच्यासुद्धा कितीतरी पद्धती आहेत. काही जण मौन बाळगून तो देतात, तर काही समोरच्या माणसाला टोचेल असे बोलून त्याला दुखावून नकार देतात. आपल्या कृतीतून, शब्दातून, चेहऱ्यावरच्या हावभावावरूनही नकार दिला जातो.
आमच्या शेजारच्यांकडे असलेल्या कामवाल्या मावशींना पगाराशिवाय उचल हवी होती. असेल त्यांची काही अडचण. पण शेजारच्या काकूंनी उचल तर दिली नाहीच, पण उचल मागितली म्हणून तिला चांगलच सुनावलं. झालं तिनं त्यांचं कामच सोडून दिले. आता काकूंच्या सौम्यपणाने बोलण्याने कदाचित त्या मावशींनी आपलं पुढचं पाऊल उचललं नसतं. पण नकाराच्या पद्धतीने दुखावल्यामुळे तिनं कामच सोडून दिलं. माझ्या मते, नकार हा सात्विक आहारासारखा असावा, पचायला हलका परंतु आरोग्याला चांगला. नाहीतर मसालेदार आणि जड आहार पचायला कठीण आणि आरोग्याला अपायकारक. म्हणजे मृदू मुलायम शब्दात दिलेला नकार समोरच्याला न दुखवता तुमचं काम करून जातो आणि समोरच्याला नकार पचवायला त्रासही होत नाही. आडवळणाने दिलेला नकार जेव्हा समोरची व्यक्ती समजून घेत नाही तेव्हा मात्र स्पष्टपणे नकार द्यावा लागतो.
नकार हा अगदी छोट्याशा गोष्टींसाठी असतो, तर काहीवेळा अगदी महत्त्वाच्या निर्णायासाठीही असतो. एखाद्याला प्रमोशन नाकारताना त्याने वर्षभर केलेल्या कामाचं कौतुक करून, कंपनीच्या प्रगतीमधील त्याच्या सहभागाची जाणीव करून देऊन, मग त्याला प्रमोशनसाठी आणखी थोडीशी वाट पाहायला लागेल असे सांगितले, तर त्याचं मनही दुखावणार नाही आणि त्याच्या पुढच्या कामगिरीवरही परिणाम होणार नाही.तशीच गोष्ट एखाद्याचं कर्जाचं प्रकरण नाकारताना, त्याला विश्वासात घेऊन प्रकल्पाचा लेखाजोखा समोर ठेवून कळविल्यास अर्जदार दुखावणारही नाही आणि नको त्या प्रकल्पात गुंतवणूकही करायला लागणार नाही.
नकार देताना शब्दांचा जपून वापर करायची कला सगळ्यांनाच जमते असे नाही. बरेचदा नकार देणं गरजेचं असतं, नाहीतर भलत्याच गोष्टीत अडकण्याची शक्यता जास्त असते. काही निर्णय तात्पुरते असतात. मी एकदा एका मासिकासाठी कथा पाठविली होती. त्यांना ती पसंत नव्हती. संपादक सुस्वभावी होते. मला कळविताना आम्ही या कथेसाठी पुढं जात नाही अशा शब्दांत त्यांनी नकार कळवला. कथा प्रकाशित न झाल्याच्या दुःखाऐवजी त्यांच्या शब्दाने हायसं वाटलं. काही निर्णय कायमस्वरूपाचे असतात. एखाद्या मुलीला सून म्हणून स्वीकारताना, कायमचा निर्णय असल्याने विचारपूर्वक घ्यावा लागतो आणि एखादीला नकार देतानासुद्धा तिच्या जिव्हारी लागेल अशा पद्धतीने म्हणजे मुलगी पसंत नाही असे न म्हणता सध्या “योग’ दिसत नाही, असे म्हटल्यास ते जास्त उचित ठरावे. नकार देणे वाईट नाही पण तो कसा देता याला फार महत्त्व आहे.
तुम्हाला एखाद्या कार्यक्रमाचे आमंत्रण आले आहे, परंतु जायची इच्छा नाही तेव्हा पूर्वनियोजित कार्यक्रमामुळे इच्छा असूनही उपस्थित राहू शकत नाही, तुमच्या कार्यक्रमाला शुभेच्छा, असे कळविणे म्हणजे आयोजकांच्या आमंत्रणाला मान दिल्यासारखे होते. वस्तुस्थितीला धरून दिलेला नकार योग्य ठरतो. एखाद्या गोष्टीला तडकाफडकी नाही म्हणणे चुकीचं ठरतं. त्याचा त्रास आपल्याला आणि समोरच्यालाही होऊ शकतो. शब्द हे शस्त्र आहे, जपून वापरा असे म्हटले जाते ते उगाच नाही. नकार देताना तर शब्द फारच जपून वापरावेत. काही लोकांचा स्पष्टवक्तेपणा नकार देताना अंगलट येऊ शकतो. नकार देणं शिकायला लागते आणि गरजेचेही असते. नाहीतर इतर लोक त्याचा गैरफायदाही घेऊ शकतात. नकाराची आणखी एक बाजू म्हणजे जसे तुम्ही एखाद्याला नकार देता, त्याचप्रमाणे तुम्हालाही नकार मिळू शकतो आणि तो पचवायची तुमची तयारी असावीच लागते.
बरेचदा नकार वेळीस न दिल्यास पुढे दुर्धर प्रसंग ओढवू शकतो. आजकाल बऱ्याच जोडप्यांना एकच अपत्य असते. जर नवरा-बायको दोघेही नोकरी वा कामधंदा करीत असतील तर, आपल्या एकमेव अपत्याचे सर्व लाड पुरविणे हे अपत्य कर्तव्य समजले जाते. अशा मुलाचे किंवा मुलीचे सर्व लाड त्वरित पुरविले जातात. इतके की त्याने तोंडातून काढायचा अवकाश की, ती गोष्ट हजर होते. आर्थिक सुबत्तेचे पुढे दुष्परिणाम असे होतात की अपत्याच्या शब्दकोशात नकार हा शब्द येतच नाही. भविष्यात कुठेही, कुठल्याही कारणास्तव नकार मिळाला तर तो पचवायची ताकद या मुलांमधे नसते. तेव्हा अशा पालकांनी वेळीच लाडाच्या भस्मासुराला आवर घालून अपत्याला नकार पचवायची सवय लावणे अतिशय गरजेचे आहे.
नकार आणि होकार अशा एका नाण्याच्या दोन बाजू. होकार लगेच पचतो; पण नकार पचवावा लागतो. आपल्याला नकार मिळेल की होकार हे प्रत्येकाला कुठं माहीत असते.
– विनायक ढवळे