क्रीडा क्षेत्रात काही गोष्टी आजही अनाकलनीय घडताना दिसतात. यातीलच एक गोष्ट आहे ती म्हणजे स्त्रित्वाची परीक्षा (जेंडर व्हेरिफिकेशन).
जागतिक क्रीडा क्षेत्रात महिला खेळाडूंना कशा कशाचा सामना करावा लागतो याची माहिती घेतली, तर अंगावर शहारे येतात. मग ज्या महिला खेळाडू या अगम्य व अत्यंत मानहानीकारक चाचण्यांतून जातात त्यांचे खूप कौतुकही वाटते आणि नियमांबाबत खंतही.
आज महिला कोणत्याही क्षेत्रात पुरुषांपेक्षा कमी नाहीत मग जेंडर व्हेरिफिकेशनचा नियम अद्याप कायम का, असा प्रश्न पडतो. खूप वर्षांपूर्वी जेव्हा टेनिसपटू मार्टिना नवरातिलोव्हा जागतिक टेनिस गाजवत होती तेव्हाही तिच्या स्त्री असण्यावर शंका घेतल्या गेल्या. तिलाही या चाचणीतून जावे लागले होते. भारताबाबत बोलायचे तर सर्वांत ठळक उदाहरण आहे ते दुती चंदचे.
2014 साली दुतीने चायनीज तैपेईत आयोजित झालेल्या आशियाई ज्युनियर मैदानी स्पर्धेत दोन सुवर्णपदके जिंकली होती. वयाच्या अवघ्या 18 व्या वर्षी तिने ही कामगिरी केली. मात्र, त्याचवेळी होणाऱ्या राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेच्या तयारीत कसून सराव करत असतानाच तिची जेंडर चाचणी घेतली गेली. त्यातून जो अहवाल आला तो चक्रावून टाकणारा होता. तिच्या शरीरातील पेशींमध्ये अँड्रोजनचे प्रमाण सर्वसामान्य महिलांपेक्षा जास्त असल्याचे सांगितले गेले. इतकेच नव्हे तर तिला पूर्ण चाचणीचा अहवाल समोर येईपर्यंत राष्ट्रकुल व आशियाई स्पर्धांमध्ये सहभागी होण्यास मनाई करण्यात आली.
दुतीनेही ही गोष्ट गांभीर्याने घेतली व कोर्ट ऑफ आर्बिट्रेशन फॉर स्पोर्टसमध्ये ऍथलेटिक्स फेडरेशन ऑफ इंडिया आणि इंटरनॅशनल असोसिएशन ऑफ ऍथलेटिक्स फेडरेशन (आयएफ) यांच्या विरोधात याचिका दाखल केली. खूप दिवसांच्या या लढाईनंतर अखेर अँड्रोजन शरीरात किती टक्के असावे, याबाबतचा नियम रद्द करण्यात आला व त्यानंतर दुतीसाठी जागतिक क्रीडा क्षेत्रात पुन्हा सहभागी होण्याची कवाडे खुली झाली. मैदानी स्पर्धेतील तिच्या या पुनरागमनानंतर तिने 2018 साली जकार्तात झालेल्या आशियाई स्पर्धेत दोन रजतपदके पटकावून आपली गुणवत्ता सिद्ध केली. याच कामगिरीनंतर दुतीच्या संपूर्ण वाटचालीवर आधारित “रश्मी रॉकेट’ हा चित्रपट तयार झाला.
टोकियोत नुकत्याच पार पडलेल्या ऑलिम्पिक व पॅरालिम्पिक स्पर्धांमध्ये भारताच्या महिला खेळाडूंनी देदीप्यमान यश मिळवले. ते पाहता आज अन्य क्षेत्रांबरोबरच महिला क्रीडाक्षेत्रात पुरुषांच्या बरोबरीने किंबहुना त्यांच्यापेक्षाही जास्त सरस कामगिरी करताना दिसत आहेत. मात्र, असे असले तरी आजही त्यांना जेंडर व्हेरिफिकेशन चाचण्यांना तोंड द्यावे लागते हीच शोकांतिका आहे.
जेंडर व्हेरिफिकेशन या चाचणीत आजही केवळ भारतातच नव्हे तर जगभरात अनेक महिला खेळाडूंना या मानहानीचा सामना करावा लागतो व आपले स्त्रीत्व सिद्ध करावे लागते. या चाचणीनंतर महिला क्रीडापटूंना शारीरिक व मानसिक त्रासही सहन करावा लागतो. अनेक महिला खेळाडूंचा बांधा पुरुषांप्रमाणे किंवा त्यांच्यापेक्षा जास्त भक्कम असल्याचे आपणही अनेकदा पाहतो. जसे की अमेरिकेची महिला टेनिसपटू सेरेना विल्यम्स किंवा भारताची सुवर्णकन्या पी. टी. उषा या खेळाडू खेळताना पुरुषांच्या बांधाच्याच दिसतात.
आता आंतरराष्ट्रीय ऑलिम्पिक महासंघाने पुरुष व महिला यांच्याबरोबरीने ट्रान्सजेंडर हादेखील गट तयार केला असला तरीही महिलाच नव्हे तर पुरुष गटातील खेळाडूंनाही या अत्यंत अपमानास्पद चाचण्यांचा आजही सामना करावा लागत आहे. असो, या चिकित्सेद्वारे खेळाडू पुरुष आहे, स्त्री आहे किंवा ट्रान्सजेंडर आहे हे निश्चित केले जाते. क्रीडाक्षेत्रातील नियमावलीनुसार हे आवश्यक असले तरीही आजच्या आधुनिक काळात या चाचण्यांनाही काही पर्याय शोधले जाणे गरजेचे आहे.
या खेळाडूंना द्यावी लागली चाचणी
दक्षिण आफ्रिकेची धावपटू कास्टर सेमेन्या, पोलंडची धावपटू इव्हा क्लोबुक्लोवोस्का, हॉलंडची धावपटू आक्जा डेलेमा, जर्मनीची गोळाफेकपटू हैदी क्रेगर, भारताची धावपटू पिंकी प्रामाणिक व शांती सुंदरराजन, पोलंडची मैदानी खेळाडू स्टेला वॉल्श व युक्रेनच्या धावपटू तमारा आणि इरीना प्रेस या खेळाडूंनाही या मानखंडना ठरेल अशा चाचण्यांचा सामना आपल्या कारकिर्दीत करावा लागला
अशी असते चाचणी
जेंडर व्हेरिफिकेशन चाचणी म्हणजे महिला खेळाडू खरेच महिला आहेत का? हे सिद्ध करण्यासाठी केली जात असलेली चाचणी. पुरुष आणि स्त्री यांच्या शरीरातील काही टक्के हार्मोन्स भिन्न असतात. यातीलच एक हार्मोन म्हणजे अँड्रोजन. या हॉर्मोनमुळे पुरुषांमध्ये काही वेगळी रचना आढळते. चेहऱ्यावर केस (दाढी-मिशी), सपाट छाती, भारदस्त आवाज आदी हे त्याचे निकष असतात. मात्र, पुरुषांमध्ये दिसणारी ही वैशिष्ट्ये जर महिला खेळाडूंमध्येही दिसत असली तर त्यांच्या शरीरात अँड्रोजनचे प्रमाण जास्त असल्याचे सिद्ध होते.
या चाचणीनंतर त्यांची रक्तचाचणीही केली जाते. या चाचणीत रक्त तपासणीसोबत त्यांच्या टेस्टोस्टेरॉन या द्रव्याच्या शरीरातील प्रमाणाचेही परीक्षण केले जाते. जर हे प्रमाण जास्त असेल तर त्यांची डीएनए चाचणीही करण्यात येते. यातूनही काही सिद्ध झाले नाही तर मग चाचणी करतानाची माणुसकीची मर्यादाही ओलांडली जाते. गुप्त भागांचीही तपासणी केली जाते. अशा विविध चाचण्यांतून अँड्रोजन व टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण जास्त असेल तर या खेळाडूच्या जेंडरबाबत शंका निर्माण होते व अशा खेळाडूंना क्रीडा स्पर्धेतील सहभागाची परवानगी नाकारली जाते.
अमित डोंगरे