पाकिस्तान आणि सौदी अरेबियाची मैत्री पूर्वांपार चालत आलेली आहे. नंतरच्या काळात सौदी अरेबिया आणि पाकिस्तानचे संबंध काहीसे दुरावले. आता पाकिस्तानमध्ये सत्तांतर झाल्यानंतर पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांनी पहिली भेट सौदी अरेबियाला दिली. शरीफ यांच्या काळात सौदी अरेबिया आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंध पूर्वपदावर येण्याची चिन्हे आहेत.
इम्रान खान यांनी त्यांच्या साडेचार वर्षांच्या पंतप्रधानपदाच्या कार्यकाळात एकूण 32 परदेश दौरे केले. त्यापैकी आठ वेळा ते सौदी अरेबियाला गेले. कधी सौदी अरेबियाच्या राजेशाहीबद्दल आदर दाखवायला, तर कधी आर्थिक मदत मागायला. इम्रान खान यांचे सरकार पडल्यानंतर नूतन पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांनीही पहिला विदेश दौरा सौदी अरेबियाचा केला. मदिना शरीफ येथे पाकिस्तानी वंशाच्या काही लोकांनी शरीफ यांना विरोध करताना “चोर-चोर’च्या घोषणा दिल्या. याप्रकरणी इम्रान खान यांच्यावर ईशनिंदा कायद्यानुसार गुन्हा दाखल करण्यात आला आहे. पाकिस्तान आणि सौदी अरेबियाचे पाकिस्तानच्या स्थापनेपासून मजबूत संबंध आहेत.
हे संबंध 1970 च्या दशकापासून अधिक दृढ झाले आहेत. पाकिस्तानचे नेते त्यांच्या पहिल्या विदेश दौऱ्याची सुरुवात सौदी अरेबियापासून करतात. असे करण्यामागे सर्वांत महत्त्वाचे कारण म्हणजे सौदी अरेबियाकडून पाकिस्तानला मिळणारी आर्थिक मदत हे आहे. सौदी अरेबियाला गेलेल्या पंतप्रधान शाहबाज शरीफ यांना सौदी अरेबियाकडून आठ अब्ज डॉलर्सचे मदत पॅकेज मिळाल्याचा दावा अलीकडील अहवालात करण्यात आला आहे. पाकिस्तानी प्रसारमाध्यमांच्या वृत्तानुसार, सौदी अरेबिया पाकिस्तानला तेलासाठी देण्यात येणारी आर्थिक मदत दुप्पट करणार आहे. याशिवाय 4.2 अब्ज डॉलरचे कर्ज पुढे चालू ठेवणार आहे; मात्र याबाबत अद्याप अंतिम करार झालेला नाही.
सौदी अरेबियाने डिसेंबर 2021 मध्ये स्टेट बॅंक ऑफ पाकिस्तानमध्ये शेवटच्या कर्ज करारानुसार तीन अब्ज डॉलर्स जमा केले होते. कराचीच्या आयबीए विद्यापीठातील प्रोफेसर हुमा बकाई यांच्या म्हणण्यानुसार, पंतप्रधान बनताच इम्रान खान आणि शाहबाज शरीफ हे लगेच सौदी अरेबियाला गेले. त्याचे कारण त्या दोघांनाही तत्काळ आर्थिक मदतीची गरज होती. परिस्थिती काहीही असो, सौदी अरेबियाची पाकिस्तानला मदत लागतेच. जेव्हा जेव्हा पाकिस्तानची अर्थव्यवस्था अडचणीत येते, तेव्हा सौदी अरेबिया मदतीसाठी पुढे येतो. गेल्या वर्षी जेव्हा पाकिस्तान कठीण आर्थिक संकटात सापडला होता, त्याचा रुपया डॉलरच्या तुलनेत घसरत होता आणि परकीय चलनाचा साठा संपत होता, तेव्हा सौदी अरेबियाने मदतीचा हात पुढे केला. गेल्या वर्षी ऑक्टोबरमध्ये सौदी अरेबियाने पाकिस्तानला 4.2 अब्ज डॉलरची आर्थिक मदत दिली होती. पाकिस्तानचे तत्कालीन पंतप्रधान इम्रान खान यांच्या सौदी दौऱ्यादरम्यान ही मदत जाहीर करण्यात आली होती. ही मदत स्वस्त कर्ज आणि उधार तेलाच्या स्वरूपात होती. सौदी अरेबिया प्रत्येक कठीण प्रसंगी पाकिस्तानच्या पाठीशी उभा राहिला आहे.
सुन्नीबहुल सौदी अरेबिया आणि शियाबहुल इराण हे अरब व मुस्लीम जगतातील वर्चस्वासाठी प्रयत्नशील असतात. इराण आणि सौदी अरेबियाचे संबंध अजूनही फारसे चांगले नाहीत. दोन्ही देश येमेनमध्ये प्रॉक्सी युद्ध लढत आहेत. गरज पडल्यास सौदी अरेबियाला पाकिस्तानकडून लष्करी सहकार्याची गरज आहे. ताहा सिद्दीकी या फ्रान्समधील निर्वासित पुरस्कार विजेत्या पत्रकाराने 16 फेब्रुवारी 2019 रोजी अल-जझीरामध्ये प्रकाशित केलेल्या लेखात म्हटले आहे की, आर्थिक पॅकेजेस आणि गुंतवणुकीच्या आश्वासनांद्वारे आर्थिकदृष्ट्या अडचणीत असलेल्या पाकिस्तानी सरकारची निष्ठा खरेदी करण्याचा सौदी अरेबिया प्रयत्न करतो. पाकिस्तानी सीमांवर स्वतःच्या मर्जीनुसार धोरणे बनवतो. दोन्ही देशांमधील संबंधांमध्ये सौदी अरेबियाचे कर्ज ही नवीन गोष्ट नाही.
सौदी अरेबियाचा पैसा आणि अमेरिकेच्या धोरणामुळे पाकिस्तान कायम सौदी अरेबियाच्या जवळ राहिला आहे. 1977 मध्ये जेव्हा झिया-उल-हक यांनी झुल्फिकार अली भुट्टो यांना सत्तेवरून हटवले, तेव्हा हे संबंध सुरू झाले. अमेरिकेच्या जवळ जाण्यासाठीही हे संबंध दृढ केले गेले. 1970 मध्ये तेलाच्या किमती वाढल्या, तेव्हा सौदी अरेबियाला गरजेपेक्षा जास्त पैसे मिळाले. या पैशाच्या जोरावर सौदी अरेबियाने अरब आणि मुस्लीम जगतात “चेकबुक डिप्लोमसी’ पुढे नेल्याचे विश्लेषकांचे मत आहे. सौदी अरेबियाने इतर देशांचा पाठिंबा मिळवण्यासाठी आपला पैसा भरपूर वापरला. सौदी अरेबियाने पाकिस्तानला केवळ कर्जच दिले नाही, तर धार्मिक आधारावरही मदत केली. पाकिस्तानातील मशिदी आणि मदरशांनाही सौदी अरेबियाकडून चॅरिटी मिळाली. हा दानधर्म केवळ लष्करी आणि नागरी मदतीच्या स्वरुपातच नव्हता, तर धार्मिक गोष्टींसाठीही होता.
झिया-उल-हक यांच्या सरकारने सौदी धर्मादाय संस्थांना मशिदींमध्येही परवानगी दिली होती. सौदी अरेबियावर पाकिस्तानमध्ये सुन्नी कट्टरवाद्यांना प्रोत्साहन दिल्याचाही आरोप आहे. यामुळे शियाविरुद्ध हिंसाचारही वाढला आहे. इराणमध्येही असेच हल्ले केल्याचा आरोप आहे. अमेरिकेचे अध्यक्ष ज्यो बायडेन यांच्या काळात अमेरिका आणि सौदी अरेबियामधील अंतर वाढले आहे. अमेरिका हा सौदी अरेबियाचा मित्र देश आहे. अमेरिकेसाठीही पाकिस्तान महत्त्वाचा आहे. फेब्रुवारी 1979 मधील इराण क्रांती आणि सोव्हिएत युनियनचा अफगाणिस्तानवर हल्ला या अशा दोन घटना होत्या, ज्यांनी पाकिस्तानला अमेरिकी परराष्ट्र धोरणात आपसूक महत्त्व मिळाले.
अफगाणिस्तानमधील सोव्हिएत युनियन आणि इराणचा प्रभाव कमी करण्यासाठी अमेरिकेला पश्चिम आशियात मोर्चेबांधणी करायची होती. या परिस्थितींमुळे पाकिस्तान अमेरिकेसाठी खास बनला आणि सौदी अरेबियाच्याही जवळ आला. ही पार्श्वभूमी असताना इम्रान खान सरकारच्या काळात अमेरिका आणि पाकिस्तान यांच्यातील संबंधांमध्ये स्पष्ट कटुता दिसून आली. पाकिस्तानचे नवे सरकार अमेरिकेसोबतचे संबंध पुन्हा रुळावर आणण्याचा प्रयत्न करीत असल्याचे विश्लेषकांचे मत आहे. त्याच वेळी, अलीकडच्या काही वर्षांत सौदी अरेबिया आणि अमेरिका यांच्यातही अंतर दिसून आले आहे. येमेन युद्ध हे देखील सौदी आणि अमेरिका यांच्यातील संबंधात कटुता येण्याचे कारण आहे. सौदी अरेबियाला वाटते की, अमेरिकेने मदत केली नाही. तज्ज्ञांचे मत आहे की, मध्यपूर्वेतील सध्याची परिस्थिती पाहता, सौदी अरेबियाला सामरिकदृष्ट्या आणखी मजबूत व्हायचे आहे आणि तेही अमेरिकेपासून दूर असताना.
पाकिस्तान हे अण्वस्त्रधारी राष्ट्र आहे. सौदी अरेबियाकडे ही शक्ती नाही. पाकिस्तानचे पंतप्रधान म्हणून ऑक्टोबर 2021 मध्ये सौदी अरेबियाच्या भेटीदरम्यान, इम्रान खान म्हणाले होते की, जर सौदी अरेबियाची सुरक्षा कधी धोक्यात आली, तर पाकिस्तान त्यांना मदत करण्यासाठी पुढे येईल. जगाची कोणतीही भूमिका असो, पाकिस्तान सौदी अरेबियाच्या पाठीशी उभा राहील, असे इम्रान खान म्हणाले होते. पाकिस्तान सौदी अरेबियाच्या लष्करालाही प्रशिक्षण देतो. सौदी अरेबियाच्या भारताशी वाढत्या जवळीकीचा परिणाम पाकिस्तानच्या संबंधांवर होत आहे. सौदी अरेबिया अलीकडच्या वर्षांत भारतासोबतचे संबंध मजबूत करीत आहे. सौदी अरेबियाचे लष्करप्रमुख या वर्षी फेब्रुवारीमध्ये भारत दौऱ्यावर आले होते. सौदी अरेबियाच्या लष्करप्रमुखाची ही पहिलीच भारत भेट होती.
तीन वर्षांपूर्वी सौदी अरेबियाचे राजपुत्र मोहम्मद बिन सलमान भारतात आले होते, तेव्हा पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी राजशिष्टाचार बाजूला ठेवून विमानतळावर त्यांचे स्वागत केले होते. काही महिन्यांनंतर, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ऑक्टोबर 2019 मध्ये सौदी अरेबियाला भेट दिली, तेव्हा दोन्ही देशांनी धोरणात्मक सहकार्य परिषद स्थापन केली होती. त्यानंतर डिसेंबर 2020 मध्ये भारताचे तत्कालीन लष्करप्रमुख जनरल एम. एम. नरवणे यांनी सौदी अरेबियाला भेट दिली. भारतीय लष्करप्रमुखांचा हा पहिलाच सौदी दौरा होता. सौदी अरेबियाच्या भारतासोबतच्या वाढत्या जवळीकीमुळे पाकिस्तान अस्वस्थ आहे. असे असूनही सौदी अरेबिया आणि पाकिस्तानमधील संबंध मजबूत आहेत. पाकिस्तानची अर्थव्यवस्था सध्या अत्यंत कठीण टप्प्यातून जात आहे. अशा संकटकाळात पाकिस्तानचे नेते सौदी अरेबियाकडे पाहत आहेत; पण सौदी अरेबिया पूर्वीप्रमाणे पाकिस्तानला मदत करू शकेल की हातचा राखून वागेल, हे येत्या काही महिन्यात स्पष्ट होईल.
– आरिफ शेख