आपण भूगोलात ज्वालामुखीबाबत वाचलं आहे अभ्यासही केलेला आहे. याशिवाय व्होल्कॅनो किंवा दान्तेज् पीक यासारख्या चित्रपटांमधून आपल्याला त्याचं रौद्ररूपही पाहायला मिळालं आहे. पण प्रत्यक्ष ज्वालामुखीवरच आरोहण करायची संधी मिळाली तर? मला अशी संधी 2016मध्ये मिळाली. 10 फेब्रुवारी 2016 हा तो दिवस. आमची न्यूझिलंडची यात्रा चालू होती. व्हाकाटाने या छोट्याशा बंदरातून आम्ही एका लहानशा बोटीनं व्हाकारी ऊर्फ व्हाइट आयलंड या बेटावर जायला निघालो. खालचा बंद डेक आणि वरचा ओपन डेक अशी 10-12 जणांना घेऊन जाणारी ती छानशी बोट होती. व्हाकाटनेहून व्हाकारी या ज्वालामुखीच्या बेटावर जायला तासभर अवधी लागला.
असं सांगतात की, ज्या कॅप्टन कुकनं ऑस्ट्रेलियाचा शोध लावला तो इथं 1769मध्ये आला होता आणि ज्वालामुखीतून बाहेर पडणाऱ्या वाफेमुळे आसमंत पांढऱ्या रंगानं व्यापून गेला होता. या कारणास्तव त्यानं व्हाकारीला श्वेतद्वीप-अर्थात व्हाइट आयलंड असं नाव दिलं. आम्हालाही बेट जवळ येताच पांढरे शुभ्र वाफेचे ढग बेटावरून आकाशात जाताना दिसले. हे त्या बेटाचं पहिलं दर्शन आगळं वेगळं आणि आल्हादकारक होतं. व्हाकारीवर बोटीसाठी धक्का नसल्यातच जमा होता. एका ओबडधोबड फलाटावर आम्हाला उतरवण्यात आलं आणि मोठमोठाले दगड-धोंडे आणि पाणी पार करीत आम्ही किनाऱ्यावर पोचलो.
एका खडकावर निवांत बसलेल्या एकमेव पक्ष्याखेरीज ते बेट निर्जीवच दिसत होतं. काही भागात असलेलं गवत आणि शेवाळसदृश वनस्पती सोडल्यास बेट वैराणच होतं. बेटावर पोचताच गंधकाचा उग्र वास नाकात शिरला. गाइडनं सांगितलं की हा आम्लधर्मी सल्फर डाय-ऑक्साइड वायू अल्प प्रमाणात रोगनिवारक आहे. त्यामुळे खोकला आणि दमा यापासून आराम मिळू शकतो. तथापि, तिनं प्रत्येकाला शिरस्त्राण (हेल्मेट) आणि वायु-मुखपट (गॅस-मास्क) दिले. याशिवाय श्वास कोंडून धाप लागली तर लिमलेटची गोळी चघळल्यानं उपयोग होईल असं सांगून प्रत्येकाला लिमलेटच्या गोळ्या दिल्या.
आम्ही बेटावरील टेकडी चढण्यास सुरुवात केली. बेटावरील प्रदेश डोंगराळ आणि खडकाळ असल्यानं सावकाश मार्गक्रमण करावी लागत होती. आधीच वनस्पती थोड्या त्यातून बहुतांश झुडपं खुरटलेलीच होती. तीव्र आम्लधर्मी वातावरणामुळेच ही परिस्थिती होती. वाटेत एक छोटासा झरा लागला. गाइड स्त्रीनं आम्हाला त्यात काळजीपूर्वक बोट बुडवून चाखायला सांगितलं. काळजीपूर्वक अशाकरता की तो गरम पाण्याचा झरा होता. पाण्याची चव आंबट होती-पाणी म्हणजे सौम्य सल्फ्युरिक आम्लच होतं ते. मात्र जवळच एक दुसरा झरा होता. त्यातील पाणी थंड होतं आणि त्यात आम्लता अजिबात नव्हती. हा खरोखरीच निसर्गाचा चमत्कारच म्हणायला हवा.
आता आम्ही थोड्या सखल भागात आलो. इथं जमिनीला छिद्रं आणि भेगा पडल्या होत्या आणि त्यातून पांढऱ्या रंगाची वाफ आणि गंधकयुक्त वायू बाहेर पडत होता. मला शेक्सपिअरच्या हॅम्लेट नाटकात हॅम्लेटचा बाप नरकाचं वर्णन करतो त्याची आठवण झाली-
चू र्हीीे ळी रश्रीीां लोश
थहशप ख ीेंर् ीीश्रषीीीीे रपव ीीांशपींळपस षश्रराशी
र्चीीीं ीशपवशीर् ी िूीाशश्रष
खरोखरीच गंधकाची आणि पाण्याची उष्ण वाफ आमच्या भोवती पिंगा घालत होती. पुढं एका मध्यम आकाराच्या तळ्यापाशी आम्ही आलो. मात्र या तळ्यात पाणी नव्हतं तर राखाडी रंगाचा चिखल होता आणि त्यामधून वाफेचे आणि वायूचे बुडबुडे बाहेर पडत होते. फूत्कारल्याचा आणि बुडबुडे फुटण्याचा आवाजही येत होता.
गाइडनं आम्हाला काळजीपूर्वक पावलं टाकायला सांगितलं. एखाद्या छिद्रात किंवा फटीत पाय अडकला तर खैर नव्हती. सर्वत्र वाफ आणि अपायकारक वायूनं वातावरण संपृक्त झालं होतं. ज्वालामुखीचं शिखर आम्हाला खुणावत होतं परंतु तीव्र चढ होता शिवाय दाहक वायू आणि चढत्या तापमानामुळे योग्य सामग्री नसताना त्या उंचीवर जाणं धोक्याचं होतं. शिखरावरूनही वाफ आणि वायू फेकले जात होते. काही अंतरावर जाऊन आम्ही परतीचा मार्ग धरला. या बेटावर आज वस्ती नसली तरी शतकापूर्वी इथं एक वसाहत होती. शंभर वर्षांपूर्वी गंधकाची खाण या बेटावर चालविण्यात येत होती, खाणीच्या यंत्रशाळेचे अवशेष आम्हाला पाहायला मिळाले.
गंजलेली पोलादी दातेरी चक्रं, कप्प्या एवढंच नव्हे तर कारखान्याच्या पडीक अवस्थेतील भिंतीही खुणावीत होत्या. हॉलिवुडच्या एखाद्या विज्ञानकाल्पनिकेत शोभेल असंच ते दृश्य होतं. कामगारांच्या आरोग्याला गंभीर धोका निर्माण झाल्यामुळे खाणकामाचा प्रकल्प बंद करावा लागला. शंभर वर्षं होऊनही सामग्रीचा आकार नाहीसा झाला नव्हता त्यामुळे मला वापरलेल्या पोलादाच्या गुणवत्तेचं कौतुक करावसं वाटलं. दिल्लीजवळ असलेल्या पुरातन परंतु अजिबात न गंजलेल्या लोहस्तंभाची मला प्रकर्षानं आठवण झाली. बेटाचं अखेरचं परिदृश्य डोळ्यात साठवून आम्ही परतीच्या प्रवासासाठी बोटीत पाऊल टाकलं. भूमातेच्या उदरात चालू असलेल्या धुमश्चक्रीचा अनुभव मात्र कायम स्मरणात राहील.
श्रीनिवास शारंगपाणी