मोठ्या झाडांवर हिची वेल पसरलेली असते. त्यात कडुनिंबाच्या झाडावर वाढणारी अमृता अधिक औषधी गुणांनी युक्‍त असते. रस्त्याच्या कडेला असलेल्या झाडीत तर सापडतेच सापडते. कारण ही साक्षात अमृतरुपी वनस्पती. अमर आहे ही वेल. मरतच नाही. तुकडे तुकडे करा, वाळू द्या, एवढं करून थोडा गारवा मिळाला की पुन्हा फुटवे फुटू लागतात आणि बहरते.
ह्या वेलीचं कांड कापलं असता चक्राप्रमाणे दिसतं. त्यातली छोटी छोटी रंध्रे खुप सुंदर दिसतात. औषधात वापरताना या वेलीचं साधारण आपल्या बोटा एवढं जाड कांड घेतात. त्याचा ताजा स्वरस, चेचून पाण्याबरोबर काढा करून किंवा कांड सावलीत वाळवून बनवलेलं चुर्ण करा. हिचं गुळवेल सत्वही काढतात. जे अनेक प्रकारच्या तापामध्ये, मधुमेहामध्ये, जुनाट आजारात कामी येतं.
शरीरातील पेशींच्या (ज्यांना सप्त धातू म्हणतो) चयापचय क्रियेत झालेल्या बिघाड होऊन उद्‌भवलेल्या आजारांवर दिल्या जाणाऱ्या बहुतांश औषधींमध्ये गुडूची असतेच. रोगप्रतिकार शक्‍तीचे काम बिघडून बनलेले आजार ज्याला आपण ऊळीशरीश म्हणतो त्यावर तर ती रामबाण आहे.
वयस्था म्हणजे वयस्थापन करणारी, रसायनी म्हणजे आयुष्य वाढवणारी, अशी ही नावे गुडूचीच्या उपयुक्‍त गुणांनुसार दिली आहे.
हिच्या पानांची भाजी करून ही खाल्ली जाते. मेथीच्या भाजीप्रमाणे भाजी बनवतात. त्यात शेंगदाण्याचं कूटही टाकलं जातं. बनलेली भाजी ज्वारीच्या भाकरीबरोबर खाल्ली जाते. चवीला कडू असली तरी अत्यंत औषधी आहे. गावोगावाच्या जुन्या वयोवृद्ध वैद्यांचे आहार स्वरूप पाहिल्यावर लक्षात आलं की महिन्याला हे वैद्य या गुळवेलाच्या पानांची भाजी आपल्या आहारात ठेवतातच. आदिवासी लोकही हिचा भाजी म्हणून वापर करतात.
वात, पित्त, कफ या तिन्ही दोषांमध्ये झालेला बिघाड नाहीसा करून, शरीरातील चयापचय उत्तम प्रकारे करवून, रोगप्रतिकार शक्‍ती वाढवून आरोग्यप्राप्ती करून देणारी ही वेल आहे.
आपल्या आसपास गुळवेल मिळत असेल किंवा आयुर्वेदिक औषधींच्या दुकानात गुडूची चुर्ण मिळत असेल तर तिच्यापासून पुढे सांगितल्याप्रमाणे काढा बनवून घ्या.
काढा बनवण्याची पद्धत
घटक द्रव्य
गुडूची
ताजी असेल तर- किमान हाताच्या बोटां एवढे जाड, साधारण 5 ते 6 सेंटीमीटर लांब कांड खलबत्त्यात चेचून घ्या. किंवा गुडूची चुर्ण असेल तर 1 सपाट चमचा चुर्ण घ्या.
हळद, सुंठ, धने, जिरे, ओवा सर्व चुर्ण करून एकत्र करू घ्या आणि त्या सर्वांच्या चूर्णाचा अर्धा चमचा काढा बनवण्यासाठी घ्या.
वरील दोन्ही चुर्ण औषधी 2 कप पाणी एका भांड्यात घेऊन त्यात मिसळा.गॅसच्या मध्यम आचेवर काढा करायला ठेवा. आटून अर्धा कप शिल्लक राहिल्यावर गाळून प्या. दिवसातून दोन वेळा सकाळी उपाशीपोटी व संध्याकाळी (अगोदर दोन तास काहीही न खाल्लेल्या अवस्थेत) साधारणपणे 5 ते 6 वाजेच्या दरम्यानघ्या. मधुमेह किंवा रक्‍तशर्करा नसणाऱ्यांनी चमचाभर साखर किंवा गूळ टाकून पिऊ शकता.
काढा घेतल्यानंतर पुढे किमान अर्धा तास काहीही खाऊ पिऊ नका. गरम पाणी पिणे, पचायला हलका व ताजा गरम गरम आहार घेत, शारीरिक व मानसिकरित्या चांगली विश्रांती घेत किमान सलग 21 दिवस हा काढा घ्या. उत्तम रोग्यप्रतिकारक शक्‍ती प्राप्त होईल.
गुडूची, गुळवेल, गिलोय, चक्रलाक्षणिका, रसायनी, वयस्था, मधुपर्णी, छिन्नोद्‌भवा, वत्सादनी, अमरवेल अशा अनेक नावांनी आपण गुडूची ओळखतो. संपूर्ण भारतभर सर्वत्र मुबलक प्रमाणात सापडते. आम्हा शेतकऱ्यांच्या बांधाला किंवा अडचणीच्या कोपऱ्यात तर हमखास सापडते. ही कोणती वनस्पती आहे, जाणून घेऊया.
