भाग 4
मे महिन्यात फुलणाऱ्या किती तरी सुंदर वेली आहेत. त्यातले एक रूपसुंदर फूल आहे- गोकर्ण. त्याचे नावच प्रतीकात्मक आहे. ही एक बहुवार्षिक, वळसे घेत वाढणारी वेल आहे. खोड बारीक तारेसारखे, केसाळ. पाने पर्णदलांनी युक्त असतात. पर्णदले आकाराने लंब-गोल, टोकाकडे बोथट, गुळगुळीत असतात. फुले निळ्या रंगाची असून पानांच्या देठाच्या खाचेत एखादेच उमलते. गोकर्णाला चपट्या सरळ शेंगा येतात, त्या टोकाकडे अणकुचीदार असतात. बिया पिवळसर- तपकिरी नि गुळगुळीत असतात. महाराष्ट्रात सर्वत्र आढळणारी ही वेल आहे. उन्हाळ्याच्या मध्यापासून ते हिवाळ्याच्या मध्यापर्यंत ती फुलत राहते. संस्कृतात गोकर्णाला अपराजिता आणि गिरिकर्णिका अशीही नावे आहेत.
पॅशनफ्रूट हा सरबत देणारा वेल आहे. कृष्णकमळाशी त्याच्या फुलाचे साम्य आहे. किंबहुना, त्याच्या पॅसिफ्लोरा या प्रजातीमध्ये किंवा कृष्णकमळाच्या कुळामध्येच त्याचा समावेश होतो. जातीचे विशेषनाम “एड्युलिस’ याचा अर्थ “खाण्याजोगे’ असा आहे. वेलाला उन्हाळ्यात व पावसाळ्यात फुले कमळाच्या कुलामध्येच त्याचा समावेश होतो. जातीचे विशेषनाम “एड्युलिस’ येतात. फुलांचा रंग पांढरा असून, मध्यभाग जांभळट असतो. फुलाच्या मध्यभागी जांभळ्या रंगांचे पुंकेसर आणि केसाळ ‘करोना’ असतो. वनस्पतीशास्त्रज्ञ डॉ. म. वि. आपटे पेंशनछूटच्या ‘करोना’ला गमतीने ‘आयाळ’ म्हणायचे.
या महिन्यात फुलणारी आणखी एक वेल- कुसर. तिला कुसरन असेही नाव आहे. सुवासिक फुलांची ही बेल असून, जाई-जुई-मोगऱ्याच्या कुळातलो तो असल्याने तिला रानजाई असेही म्हणतात. मार्च ते जून या काळात म्हणजे उन्हाळ्याभर तिचा बहर असतो. खरं तर रानातून काढून तिला उद्यानांमध्ये लावायला पाहिजे, इतकी ती सुंदर आणि सुगंधी आहे. आता अशा एका वेलाविषयी- ज्याची दोन-तीन पाने चावून खाल्ली, तर गोड पदार्थाची चव समजण्याची जिभेची शक्ती नाहीशी होते. म्हणून तिचे नाव आहे मधुनाशिनी. तिला बेडकीची वेल, सडेवेल अशी अनेक नावे आहेत. ही मोठमोठ्या वृक्षांवर वळसे घेत वाढणारी मोठी वेल आहे. सह्याद्रीच्या माथ्यावरील प्रदेशात ती सगळीकडे आढळते. पाने खोडावर समोरासमोर येतात. आकाराने लंब-गोल, किंचित केसाळ, कुशाग्राकडे टोकदार, देठाकडील भाग गोलाकार असतो. फुले पिवळ्या रंगाची असून गुच्छासारख्या पुष्पसंभारात उमलतात. शेंगा चपट्या असतात. बिया लांब-रुंद, चपट्या, कडा पंखा-धारित, करड्या रंगाच्या असतात. कावळी असेही या वेलीचे एक नाव आहे.
हायस्कूलचे शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर मी महा-विद्यालयात विनाकारण सायन्सला प्रवेश घेतला आणि नापास झालो. त्या एका वर्षांचा उपयोग असा की, मी लिहिलेल्या पहिल्याच कवितेत मला मॉरफॉलॉजी ही संज्ञा वापरता आली आणि बोगनवेलीची जी रंगीत दिसतात, ती फुले नसून पानांचे मॉडिफिकेशन आहे- एवढे कळले. बोगनवेलीची पांढऱ्या रंगाची लवंगेच्या आकाराची फुले आत असतात! ब्राझीलमधून आपल्याकडे आलेल्या या वेलाला शोधायला फार लांब जावे लागत नाही. तिच्या प्रत्येक पानाच्या बुडांतून किंवा गाठीतून हकासारखे आकडे असतात आणि हे आकडेच तिला आधाराशी बिलगून राहण्यास उपयोगी पडतात. बोगनवेलीच्या पुष्कळ जाती आणि उपजाती आहेत. हे सर्व प्रकार प्रामुख्याने उन्हाळ्यात भरभरून फुलतात. हिंदी सिनेमात नायक- नायिकांना गाणे म्हणताना पार्श्वभूमीसारखा बोगनवेलीचा उपयोग होतो. कारण फुलांचे एवढे मोठे ताटवे सहजपणे उपलब्ध होत नाहीत.
गारवेल ही नावाप्रमाणे उन्हाळ्यात शीतलता देणारी वेल आहे. मांडवावर किंवा कुपणावर सोडण्यास फार सोईची म्हणून उपवनात किंवा घराच्या अंगणातही वाढवण्यात येते. ही पुष्कळ पसरते आणि सदापर्णी असल्याने दाट छाया देते, म्हणून तिला गारवेल म्हणतात. आधारावर फांद्या गुंडाळत जाणारा हा वेल अंगापिंडाने नाजूक असतो. स्पर्श झाला तरी कुठं टोचणार किंवा ओरखडे काढणार नाही. याची पाने साधी, साधारण पाच ते सात सेंमी आकाराची असून पाच ते सात भागांत बुडापर्यंत विभागलेली असतात. फुले पाच सेंमी व्यासाची निळी-जांभळी पानांच्या बगलांत येतात. पाच पाकळ्या एकत्र जोडल्या जाऊन घंटाकृती असून आकार प्राप्त होतो. पाकळ्यांवर फिक्या नक्षीरेषा असतात.
उन्हाळ्यात शिकेकाई या बहुवर्षायू महावेलाला फुले येतात. बाभळीच्या प्रजातीमधला हा वेल असल्याने बाभळीच्या गोंड्यासारखेच गोल-गोल मंजिरीरूप फुलोरे असतात. त्यामध्ये पिवळसर रंगाची अनेक बारीक-बारीक आकाराची फुले येतात. नंतर हिवाळ्यात बाभळीला येतात, तशा शेंगा येतात. ही शेंग आठ ते बारा सेंमी लांबीची असून तिच्यामध्ये आठ-दहा बिया असतात. याच बियांचे चूर्ण करून केस धुवायची शिकेकाई तयार होते. हा काटेरी वेल लावून कुंपणावर सोडण्यासारखा आहे. सह्याद्री परिसर आणि कोकण, मावळ भागात हे
वेल विपुल प्रमाणात दिसतील.
असं म्हणतात की- पावसाळा रोगी, हिवाळा भोगी आणि उन्हाळा योगी. मला हे मान्य नाही. ग्रीष्म निष्क्रियता ही संकल्पनाच मला अमान्य आहे. दीर्घ सुट्या असतात. पर्यटन करता येते. मोठे वाचन किंवा लेखन करता येते. रसनेला आम्र महोत्सव साजरा करता येतो. शेतात काही काम नाही, म्हणून शेतकरी घरी बसून झोपा काढत नाहीत आणि गृहिणी? (हाऊसवाईफसाठी हा किती सुंदर शब्द आहे) त्यांची म्हणून खास उन्हाळी कामं असतात. अरुण जाखडे लिहितात,
“उन्हाळी कामं ही कामं नव्हती, तर तो एक सांस्कृतिक खाद्य उत्सवच. लग्नकार्यात, रुखवतात उठून दिसावं म्हणून रंगीत कुरडयांपासून ते कोंड्याच्या पापड्यांपर्यंत किती पदार्थ केले जायचे. वर्षभरासाठी खडेमीठ, रांगोळी, शिकेकाई, हळद अशा गोष्टी घरातल्या उखळात कांडलेल्या, कुटलेल्या, जात्यावर दळलेल्या. ह्या कांडताना-दळताना कोणा बाईला श्रम वाटत नव्हते. कारण अशी कामं करताना तिच्या तोंडातून पटकन येणाऱ्या ओव्या, गाणी ही माहेर-सासर, घरातली नाती, वाडग्यातली गाई-गुरं या सगळ्यांविषयी वेगवेगळ्या भावना व्यक्त करणारी. अशा सगळ्या उन्हाळी कामांचा शेवट होई तो कैरीच्या लोणच्याने. ह्या सगळ्या गडबडीत उन्हाळा कधी संपला, ते समजतच नसे.’
या आनंदाला थोडी बाधा वर्तमानपत्रांत, टीव्हीवर तापमानाचे वाढते आकडे पाहून येते खरी. एक्केचाळीस वगैरे ठीक आहे. त्याच्या पुढचे नागपूर, नांदेडचे आकडे काळजी वाढवतात.
“उरी जेव्हा ज्वालारस झेलून
धरतीने तप केले दारुण
सुकता सुकता नद्या म्हणाल्या
हाच विश्वसंहार!’
ही कविता वाचून घाम फुटतो, पण त्याच कवितेत “कोसळली सर दक्षिण उत्तर/घमघमले मातीतून अत्तर’ ही ओळही येते. खरोखर पृथ्वीतलावर मृद्गंधासारखे दुसरे अत्तर नाही. उन्हाने शेकलेल्या ढेकळांवर पहिला-वहिला पाऊस पडतो. तेव्हा आपण नांगरलेल्या शेतात असू, तर आपल्यासारखा कोणी भाग्यवान नाही. वर्तमानपत्र उघडले की मॉन्सून कुठवर आला, ही बातमी शोधली जाते. टाइमटेबलनुसार जर तो आला, तर सात जूनला इथे पोचतो. सात जूनला मृग नक्षत्र लागते, परंतु त्याच्याही आधी रोहिणी असते. रोहिणी आणि मृग समवयस्क बहीण-भाऊ. पण-
पाळणा हलतो । भावाआधी बहिणीचा
पाऊस पडतो । मृगाआधी रोहिणीचा
असा पाऊस पडला की, मजाच मजा. दक्षिण भारतात जो मॉन्सूनपूर्व पाऊस पडतो, त्याला “आम्रवर्षा’ असं सुंदर नाव आहे. कारण तेथील आंब्याचा हंगाम याच दिवसांत असतो. आपण या काळात लालरेशमी मृगाचे किडे पाहायला शेतात जायला पाहिजे. आम्ही एखादा कीडा पकडून आणून पंचपाळ्यातल्या कुंकवाच्या पाळ्यात ठेवायचो अन् त्यात तो दिसायचा नाही. कालिदासाच्या “ऋतुसंहारा’त या मृगाच्या किड्यासाठी इंद्रगोप शब्द वापरला आहे.
ऋतुबरवा
विश्वावसू काशिकर