शर्मिला जगताप
संगीतात एकेकाळी अनेक गाजलेली नावे आणि गाणी आज क्वचितच ऐकायला मिळतात. डॉ. ना. र. मारुलकर हे त्यापैकी एक नाव. त्यांचा जन्म 28 जानेवारी 1914 रोजी सातारा जिल्ह्यातील बावधन या गावी झाला. त्यांचे वडील संगीताचे उपासक नव्हते परंतु संगीतविषयाची मात्र त्यांना आवड होती. त्याचा फायदा नारायण यांचे वडीलबंधू दादासाहेब यांना मिळाला. बाल हरदास म्हणून कीर्तन करणारे दादासाहेब व त्यांना कीर्तनामध्ये हार्मोनियमवर साथ करणारे केवळ 9 वर्षांचे पेटीवादनकार नारायणराव यांनी अनेक कीर्तने रंगविली व श्रोत्यांना तृप्त केले. लहानपणापासून संगीताकडेच जास्त कल असल्यामुळे नारायण यांचे लौकिक शिक्षण फारसे झाले नाही; परंतु संगीतातील अनेक अधिकारी व्यक्तींकडून त्यांना संगीताचे शिक्षण मिळाले.
अब्दुल करीम खॉंसाहेब यांचे शिष्य पं. शिवरामबुवा उंचीठाणेकर, कोल्हापूर येथील पं. सदाशिवबुवा गोखले, मिरज दरबारचे गवई पं. वामनबुवा चापेकर, गोविंदबुवा शाळिग्राम, आग्रा घराण्याचे व पै. खॉं. विलायत खॉंसाहेब यांचे विद्वान शिष्यवर पं. रत्नकांतजी रामनाथकर यांच्याकडे व अनेक नामवंत गायक वादकांकडे बुवांनी संगीताची तालीम घेतली. याबरोबरच हार्मोनियम, व्हायोलिन, दिलरुबा इ. वाद्य वादनावर अथक परिश्रम करून प्रभुत्व मिळविले. संगीतनट प्रसाद सावकार यांचे वडील रघुवीर सावकार, प. दीनानाथ मंगेशकर आणि गायनहिरा हिराबाई बडोदेकर यांच्या ऐन भरभराटीतील नाटकांना अनेक वर्षे ऑर्गनची साथ करण्याचे भाग्य नारायण मारुलकर यांना लाभले.
सिनेमासृष्टीतही त्यांनी काही काळ हार्मोनियम व व्होयोलिन वादनकार म्हणून काम केले; परंतु अशा प्रकारच्या अस्थिर जीवनाच्या चाकोरीला कंटाळून ते पुण्यास स्थायिक झाले. त्यानंतर पुण्यातील अहिल्यादेवी हायस्कूलमध्ये ते संगीताचे अध्यापक म्हणून काम करू लागले व त्यांच्या सुस्थिर जीवनाचा येथून प्रारंभ झाला, असे म्हणण्यास हरकत नाही. यावेळेपर्यंत त्यांनी संगीतातील कोणतीच सन्मान्य पदवी प्राप्त करून घेतलेली नव्हती; परंतु या नोकरीच्या निमित्ताने आयुष्यातील आतापर्यंत केलेली संगीताची साधना, अनुभव, सातत्याने केलेले चिंतन यातूनच त्यांनी लिहिलेल्या “संगीतातील घराणी’ हा प्रबंध मान्य करून अखिल भारतीय गांधर्व महाविद्यालयाने त्यांचा “संगीताचार्य’ म्हणजे डॉक्टर ऑफ म्यूझिक ही पदवी देऊन गौरव केला. हाच त्यांच्या आयुष्यातील अत्त्युच्च काळ होय.
यानंतर त्यांनी संगीतावर विविध प्रकारचे लेखन केले. अनेक दैनिकांतून आणि मासिकांतून लेख लिहिले. गोमंतक संगीत कलाकार या ग्रंथाचे लेखन केले. पुणे विद्यापीठाच्या कलाविभागाचे ते बरीच वर्षे सभासद होते. तसेच शालान्त परीक्षेच्या संगीत विभागाचे परीक्षक व प्रश्नपत्रिकांचे नियोजक म्हणूनही त्यांनी अनेक वर्षे काम केले आहे. आकाशवाणीवरील संगीत स्पर्धा व चाचणी परीक्षा यासाठीही परीक्षक म्हणून अनेकवेळा त्यांची निवड झालेली आहे. पं. रामकृष्णबुवा वझे, पं. भीमसेन जोशी, गायनहिरा हिराबाई बडोदेकर, पं. कुमार गंधर्व, पं. राम मराठे, सुधीर फडके वगैरे अनेक कलावंतांचा त्यांना निकटचा सहवास लाभला आहे. प्रा. ग. ह. रानडे व संगीताचे प्रकांड पंडित बाळासाहेब आचरेकर यांच्या बरोबर त्यांनी संगीत विषयावरील अंगोपांगांची चर्चा करून विचारांचे आदान-प्रदान केले.