खरे आणि खोटे यात चार बोटांचे अंतर असते, असे माझी आजी नेहमी सांगायची आणि त्यावर ती खुलासाही करायची की, डोळ्यांनी पाहिलेले ते खरे आणि कानांनी ऐकलेले मात्र खरे असेलच असे नाही. ते खोटेही असू शकते. अनेकदा ऐकण्यात गावगप्पाच जास्त येतात आणि कानोकानी पसरताना त्यात खूप बदल होत जातो.
माझ्या आजीने सांगितलेले प्रमाण असल्याबद्दल माझी श्रद्धा होती. अनेक वर्षे. मात्र अलीकडच्या काळात त्या श्रद्धेला सुरुंग लागला आहे. ती श्रद्धा डळमळीत झालेली आहे. आजच्या या नवीन तंत्रज्ञानाच्या जगात खरे आणि खोटे यातील सीमारेषाच धूसर झालेली आहे. खोट्याचे खरे आणि खऱ्याचे खोट अगदी बेमालूमपणे करण्यात येते. चांगल्याची बदनामी आणि चोराला साव करण्याचे काम सहजतेने केले जाऊ शकते. सत्याचा वेष घेऊन असत्य कधी नाचत नाचत समोर येईल याचा भरवसा राहिलेला नाही. आजकाल अफवा तर वाऱ्यापेक्षाही वेगाने पसरतात हा आपला अनुभव आहेच.
जे टीव्ही नियमित पाहतात त्यांना हा अनुभव वारंवार येतो. अगदी ब्रेकिंग ब्रेकिंग म्हणून जे आपल्या कानावर-डोळ्यांवर वारंवार आदळले जाते, ते ही असत्य असल्याचे नंतर अनेकदा दिसून येते. यात माणसाचा स्वत:वरचाच विश्वास डळमळीत होऊन जातो.
व्हॉट्सऍप हा एक असाच प्रकार आहे. ती एक मयसभाच आहे असेच म्हणायला पाहिजे. यात काय खरे, काय खोटे याची शहानिशा करणे मोठे कठीण काम आहे. एका दृष्टीने पाहिले तर हे सारे मयसभेसारखे आहे. मयसभेत पाणी आहे, असे दिसायचे तेथे जमीन असायची आणि जमीन आहे, असे दिसायचे तेथे नेमके पाणी असायचे. माणूस गटांगळ्या खायचा. मयसभेत दुर्योधनाने जमीन समजून पाण्यात गटांगळ्या खाल्ल्या आणि त्यातून अठरा औक्षोहणी सैन्याचा बळी घेणारे महाभारत युद्ध घडले.
व्हॉट्सऍपमध्ये तर असे फार वेळा घडते. सत्य म्हणून एखादी पोस्ट आपण मोठ्या विश्वासाने आणि उत्साहाने फॉरवर्ड करावी आणि नंतर ती निखालस असत्य असल्याचे दिसून यावे असे होते. मलाही असा अनुभव अनेकदा आला. त्यामुळे मी आता कोणतीही पोस्ट फॉरवर्ड करायचीच नाही, असा निश्चय केलेला आहे. पाहायचे-वाचायचे आणि गप्प बसायचे. आता हाच अनुभव पाहा- मला एक व्हिडिओ आला होता. श्रीनगर… आतंकवादी को पकडा… म्हणून श्रीनगरमध्ये सुरक्षा दलांनी एका अतिरेक्याला पकडल्याचा.
मोटारबाइकवर पळणाऱ्या एका अतिरेक्याला सुरक्षा दलाच्या तीन-चार गाड्या घेरतात. मोटारबाइकवरून पळणारा तो अतिरेकी त्याची गाडी स्लिप होऊन कोसळतो आणि सुरक्षादलाचे सैनिक त्याला जेरबंद करतात. पळू पाहणाऱ्या त्या अतिरेक्याला एक सुरक्षाकर्मी एखाद्या स्टंट चित्रपटात शोभून जावी अशी हवेत “जम्प’ करून “किक’ मारतो आणि खाली पाडून त्याच्या मुसक्या आवळतो.
हे सारे पाहताना आपल्या सैनिकांचा पराक्रम पाहून साहजिकच मोठा चेव येतो, तुडुंब-शिगोशिग भरून वाहणारा अभिमान वाटतो. मलाही वाटला आणि त्या उत्साहातच मी तो व्हिडिओ पाच जणांना (तेवढीच मर्यादा असल्याने) फॉरवर्ड केला. तासाभरातच माझ्या धाकट्या भावाचा मला मेसेज आला-
“हे भारतातील नाही. कारण उजव्या बाजूने रहदारी आहे. भारतात डाव्या बाजूने रहदारी असते. व्हॅनवर “झेश्रळलळर’ लिहिले आहे. ” िेश्रळलश’ नाही. “झेश्रळलळर’ हे स्पॅनिश किंव पोर्तुगीज भाषेतले असावे.’
हे वाचल्यानंतर माझ्या भावाच्या निरीक्षणाचे मला मोठे नवल आणि कौतुकही वाटले. माझ्या टाळक्यात एकदम लख्ख प्रकाश पडला आणि आपण किती आंधळेपणाने कशावरही विश्वास ठेवतो, नव्हे विश्वास ठेवायला जणू “टपलेलेच’ असतो याची जाणीव झाली.
मला कोणीतरी पाठवलेला आणि मी तसाच फॉरवर्ड केलेला मेसेज “फेक’ होता हे लख्ख दिसून आले. असे असंख्य बरेवाईट फेक मेसेजेस मोठ्या प्रमाणावर फिरत असतात, फिरवले जात असतात. यातून फायद्यापेक्षा तोटेच जास्त असतात. तेव्हा माझ्या भावाचा धडा गिरवून प्रांजळपणे निरीक्षण करून “दूध का दूध पानी का पानी’ करण्याचा प्रयत्न प्रत्येकाने करणे आवश्यक आहे.
अशा प्रकारात आपली फसवणूक करून घेण्यापेक्षा आणि पुढे कोणाची तरी करण्यापेक्षा फॉरवर्ड न करण्याचा पक्का निश्चय मी करून टाकला आणि तो पाळणारही आहे.
अनुराधा पवार