– प्रसाद सांडभोर
काही महिन्यांपूर्वी त्यानं “जेन्डर अफर्मिंग सर्जरी’ केल्याचं समजलं. शस्त्रक्रियेनंतर पोस्ट केलेल्या व्हिडिओतून “तो’ आता “ती’ झाल्याचं आणि यापुढे “रेवा’ नाव वापरणार असल्याचंही कळलं. “मेरी ट्रान्ससेक्शुऍलिटी मेरी पहचान का एक बहुत अहम हिस्सा है, पर मेरी पहचान सिरफ उतनी नहीं, उसके परे है. अगर समझ पाओ तो बढिया, ना समझो तो थोडी और कोशिश करो!’ शेवटच्या वाक्यातला ठसकेबाजपणा ऐकून वाटलं, बरंच काही बदललं असलं तरी बरंच काही आधीसारखंच असणार आहे तर.
वीरेन माझ्याच बॅचला होता. पण माझी त्याच्याशी ओळख झाली कॉलेजच्या शेवटच्या वर्षी. आमची डिपार्टमेंटस् वेगवेगळी होती – माझं इंडस्ट्रीयल, त्याचं टेक्सटाइल. पण ते नंतर वेगळं झालेलं पहिलं संपूर्ण वर्ष आम्ही एकाच वर्गात होतो आणि तरीही एकमेकांशी कधी काही बोललो नव्हतो. खरं सांगायचं तर मी त्याला टाळायचो. मीच नव्हे, आम्ही सगळेचजण.
वीरेन होताच तसा वेगळा. कधी जरा विचित्र विक्षिप्तच वाटायचा. हॉस्टेलच्या प्रत्येक खोलीत दोन विद्यार्थी राहायचे. अपवाद अर्थात वीरेन. वॉर्डननी त्याला स्वतंत्र खोली दिली होती आणि तरीही आम्ही बाकी मुलांनी अजिबात विरोध, निषेध वगैरे केला नव्हता. कारण कुणालाच वीरेनसोबत खोली शेअर करायची इच्छा नव्हती. सगळे म्हणायचे, “ये नौटंकी ऐसे स्कर्ट पहनके लिपस्टिक लगाके क्लासमें आता है; बंद कमरेमे क्या पता क्या करता होगा!’ मात्र हे टोमणे केवळ फावल्या वेळात टवाळक्या करतानाचे. वीरेनसमोर सगळे गप्प. कॉलेजचा कडक नियमच होता, “विद्यार्थी, शिक्षक व इतर कर्मचाऱ्यांनी एकमेकांचा वंश, रंग, लिंग, जात, वय, अपंगत्व किंवा इतर वैयक्तिक आवडीनिवडींवरून भेदभाव केल्यास कायदेशीर कारवाई केली जाईल.’ वीरेन मुलींचे कपडे घालायचा. मेकअप करायचा. कधी बांगड्या, पैंजणं घालून मिरवायचा. त्याच्या वागण्याबोलण्यातही काहीतरी विसंगत वाटायचं. पण नेमकं काय ते कळायचं नाही. कॉलेजच्या धुंदीत यावर विचार करायला कधी सवड झाली नाही. वीरेनची संगत टाळणं मात्र आपोआपच सोयीचं आणि सवयीचं होऊन गेलं.
शेवटच्या वर्षाच्या पहिल्या सत्रात मी “खेळ आणि खेळणी’ हा वैकल्पिक विषय घेतला होता. त्यात तीन आठवड्यांत एक खेळणं बनवणं अपेक्षित होतं. मी रिमोटवर बटणं दाबून वळवळवता येईल, अशी यांत्रिक अळी बनवायला घेतली होती. तिचे यांत्रिक, इलेक्ट्रॉनिक भाग तयार करायलाच मला दोन आठवडे लागले. तिसरा आठवडा रिमोट कंट्रोलचं प्रोग्रामिंग करण्यात गेला. प्रकल्प सादरीकरणाच्या बरोबर एक दिवस आधी मला सुचलं, की अळीच्या अंगावर कापडी आवरण असायला हवं. अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून मी शिवणकाम शिकलो होतो, पण ते अगदीच जुजबी. या कामासाठी कुणातरी कुशल व्यक्तीची मदत लागणार होती. नेमका त्याचवेळी मला व्हरांड्यात वीरेन दिसला. फारसा विचार न करता मी त्याला स्टुडिओत बोलावलं आणि अळीचा सांगाडा दाखवला. त्यानं मोठ्या कुतुहलानं माझ्या कामाचं परीक्षण केलं. रिमोट वापरून यांत्रिक जोडण्या आणि त्यांच्या हालचाली न्याहाळल्या. “सिम्पल है – कपडेपे डार्ट लगाओ, तो हो जाएगा’ तो म्हणाला आणि आम्ही ताबडतोब कापड आणायला निघालो.
वीरेनसोबत गेटबाहेर पडताना कट्ट्यावर बसलेल्या मित्रमैत्रिणींच्या नजरा मला चांगल्याच जाणवल्या. मी वीरेनकडे पाहिलं. त्यानं टी-शर्टवर ओढणी गुंडाळली होती. रिक्षात बसलो, तसा त्यानं लावलेल्या अत्तराचा भपका जाणवला. त्याच्या हातातल्या तऱ्हेतऱ्हेच्या बांगड्या आणि दाही बोटांत अडकवलेल्या अंगठ्या चमकू लागल्या. मी त्याच्या अवताराकडे शक्य तितकं दुर्लक्ष करत माझ्या डोक्यात सुरू झालेलं विचारचक्र थोपवायच्या प्रयत्नात गुंतलो. कपडामार्केटला उतरलो, तोच दुकानदारांच्या हाका ऐकू येऊ लागल्या, “क्यूँ वीरूभाई, क्या हालचाल?’, “प्रोजेक्ट पुरा हुआ नाही अबतक?’, “आपको चाहिये थी, वो मलमल आ गयी कलकत्तासे, ले जाओ.’ वीरेनच्या ओळखीपाळखी पाहून मला अप्रूप वाटलं. आम्ही एका दुकानाच्या वरच्या मजल्यावर गेलो. दार उघडून आत बघावं तर काय, कापडांचे ढीगच्या ढीग. रंग, पोत, प्रकारांनुसार रचलेले. काही कापडांचे वेगवेगळ्या लांबीचे तुकडे, काही नुसत्या चिंध्या.
“वीरेन भाईको ये वेस्ट का मालही चाहिये होता है’ – दुकानदारानं मला सांगितलं.
“वेस्टही बेस्ट होता है रमणभाई’ वीरेन म्हणाला.
मी वहीत लिहून आणलेल्या मापानुसार गणित करून त्यानं चार रंगांचे पॉपलीनचे तुकडे निवडले,
“रंगीन होगा तो ज्यादा मजेदार दिखेगा. खिलौना है ना?’
दुसऱ्या दुकानातून त्यानं त्याला हवं असलेलं मलमलचं कापड घेतलं आणि विचारलं, “पानीपुरी खाओगे? यहॉं अच्छी मिलती है।’
ठेलेवाल्याशीही त्याची दोस्ती होतीच. त्यांनी एकमेकांची आपुलकीनं विचारपूस केली. आम्हाला प्रत्येकी दोन पुऱ्या ज्यादा मिळाल्या. पुरी गिळतानाचे वीरेनच्या चेहऱ्यावरचे भाव बघताना मला हसू आवरेना.
“हॅंस क्यू रहे हो? जोक नहीं है, चाट है. वैसे चाट तो सिर’ दिल्ली में खानी चाहिए, गये हो तुम कभी दिल्ली? वहॉं सुजी की पुरी मिलती है’
तो बोलू लागला तशी माझ्या माहितीत भर पडू लागली. वीरेनचा जन्म हिसारचा, पण शाळा, शिक्षण दिल्लीत झालेलं. मी त्यापूर्वी कधी दिल्लीला न गेल्याचं ऐकून त्यानं मला थेट आमंत्रणच दिलं,
“तुम कभी जरूर आना, मैं तुम्हे बढियावाली चाट खिलाउंगा और दिल्ली घुमाऊंगा.’
गप्पा मारत आम्ही कॉलेजात परतलो, अळी घेऊन टेक्सटाइल स्टुडिओत गेलो. वीरेननं झटझट मशीन चालवली आणि पॉपलीनचे पट्टे एकत्र जुळवून अळीवर सहज चढवता उतरवता येईल, अशी एकसंध खोळ शिवली.
माझं सादरीकरण उत्तम झालं. मी वीरेनला थॅंक्स म्हणायला गेलो, तेव्हा तो नाटकीपणे लाजत मुरकत हसला,
“ऐसे थोडी न चलेगा, अब तुम्हे मेरी मदद करनी होगी.’
एव्हाना मला त्याचं असं वागणं विचित्र वाटण्याऐवजी गंमतीदार वाटू लागलं होतं. तरीही त्याचं पुढचं म्हणणं ऐकून मला धडकी भरली. विद्यापीठात होत असलेल्या स्टुडंट्स फॅशन शो स्पर्धेत टेक्सटाइल डिपार्टमेंटनं भाग घेतला होता आणि त्यासाठी वीरेनला गटप्रमुख म्हणून नेमण्यात आलं होतं. शोसाठीचे कपडे तयार झाले होते. आता ते घालून रॅम्पवर चालण्यासाठी मॉडेल्स शोधणं चालू होतं. वीरेनच्या मते माझी उंची त्यानं डिझाइन केलेल्या एका अंगरख्याशी जुळत होती आणि त्यासाठी तो मला रॅम्पवॉक करायची गळ घालत होता.
“सुन, शरमा मत. लोग क्या कहेंगे मत सोच. एक अलग एक्सपिरिअन्स होगा. बुढा होके जब याद करेगा, तब थोडा हॅंस भी लेगा!’
शोसाठी त्यानं “कपड्यांचा पुनर्वापर’ अशी थीम निवडली होती. शोचं कलेक्शन मुद्दाम जुनी कापडं, फाटके-फेकून दिलेले कपडे वापरून विचारपूर्वक बनविण्यात आलं होतं. माझ्या वाट्याला आलेला अंगरखा गोधडीसारखा होता. चित्रविचित्र छाप असलेले कापडी तुकडे एकत्र करून शिवलेला. सोबत डोक्यावर प्लास्टिक बाटल्या जोडून केलेला एक मुकुटपण होता. माझ्यासोबत इतरही मुलंमुली रॅम्पवॉक करणार होती. वीरेननं आमचा सराव घेतला.
आरशासमोर, लेडी गागाच्या “बोर्न धिस वे’च्या तालावर कुणी, कधी, कुठे, कसं चालायचं ते सांगितलं. पुष्कळ तालमी झाल्या. अधेमधे गप्पाटप्पा. एकदा बोलता बोलता वीरेननं आम्हाला ट्रान्सजेंडर, ट्रान्ससेक्शयुअल, क्रॉसड्रेसर, क्वीर, नॉनबायनरी अशा नानाविध संज्ञांमधला फरक सांगितला. त्याच्या मते, तो ट्रान्सजेंडर होता. जन्मानं आणि शरीरानं मुलगा, पण मनानं मुलींसारखं वागावं असं वाटणारा; पण म्हणून कायमस्वरूपी मुलगी व्हावं की नाही, हे त्याला अजून उमगत नव्हतं. कधी मुलासारखं राहायची हुक्की आली, की तो आपसूकच शर्टपॅंट घालून वावरायचा, दाढी वाढवायचा. वाटेल तेव्हा मग पुन्हा स्कर्ट, टॉप, दागिने न टिकल्या. त्याच्या तोंडून नेहमीच्या थट्टामस्करीच्या सुरात हे सगळं ऐकताना एकदम भारावून आलं. इतकं सरळसाधं असू शकत असेल असं जगणं? बाकी जगानं दोन लिंगांमधला फरक अगदीच मूलभूत मानलेला असताना स्वतःची लहरी ओळख कशी सांभाळतो हा अवलिया?
कॉलेज संपलं. जॉब सुरू झाला. काही कामानिमित्त दिल्लीची वारी झाली. वीरेन तेव्हा दिल्लीतच होता. भेटायचं ठरलं. मेट्रो स्टेशनच्या तुडुंब गर्दीतही मला तो सहज सापडला. त्यानं त्याच्या केसांच्या काही
बटा गुलाबी केल्या होत्या. बाकी पोशाख अगदी आधीसारखाच, हातभर बांगड्या, कानांत झुमके, अंगावर एक बिनबाह्यांचा काळा टी-शर्ट आणि त्याखाली निळ्या रंगाचा पायघोळ घागरा. त्यावर पांढऱ्या लाटांची नक्षी होती.
“जोधपूर का ट्रॅडिशनल पॅटर्न है, लेहेरिया बुलाते हैं इसे।’
त्यानं नेहमीप्रमाणं कपड्यांबद्दलच्या माझ्या तोकड्या ज्ञानात भर घातली. आम्ही स्वयंचलित जिन्यावरून वर जात असताना दुसऱ्या बाजूच्या, उतरत्या जिन्यावरच्या काही मुलांनी वीरेनला छेडलं. चक्क वीरेननंही त्यांना जोरदार आवाजात प्रत्युत्तर दिलं. ती पोरं हसत खिदळत पसार झाली. आमच्या आजूबाजूच्यांनी वीरेनवर तिरके कटाक्ष टाकले. पण वीरेन बधला नाही. सगळ्यांना ऐकू जाईल अशा आवाजात तो म्हणाला,
“लोगों को उनसे थोडा अलग कुछ दिखे, तो तकली’ होनी ही है. नेचर में थोडी ना सब सेम सेम होता है. इतने अलग अलग फूल हैं, पेड हैं, पंछी हैं – समझते क्यूँ नहीं के अगर सब एक जैसा हो, तो लाइफ कितनी बोरिंग होगी!’
बरीच वर्षे झाली या सगळ्याला. माझा आणि त्याचा थेट असा संपर्क राहिला नाही आता. इन्स्टाग्रामवरून मात्र त्याची सगळी खबरबात मिळायची. फॅशन प्रोजेक्ट्स, चित्रं आणि मनमोकळ्या गप्पा वाटाव्यात असे व्हिडिओज. काही महिन्यांपूर्वी त्यानं “जेन्डर अफर्मिंग सर्जरी’ केल्याचं समजलं. शस्त्रक्रियेनंतर पोस्ट केलेल्या व्हिडिओतून “तो’ आता “ती’ झाल्याचं आणि यापुढे “रेवा’ नाव वापरणार असल्याचंही कळलं. “मेरी ट्रान्ससेक्शुऍलिटी मेरी पहचान का एक बहुत अहम हिस्सा है, पर मेरी पहचान सिर’ उतनी नहीं, उसके परे है. अगर समझ पाओ तो बढिया, ना समझो तो थोडी और कोशिश करो!’ शेवटच्या वाक्यातला ठसकेबाजपणा ऐकून वाटलं, बरंच काही बदललं असलं तरी बरंच काही आधीसारखंच असणार आहे तर.
आज फोनवर नोटिफिकेशन आलं – रेवाने तुम्हाला टॅग केलं आहे. “जुन्या आठवणींना उजाळा, इथून झाला माझा उगमम अशा वाक्यासह तिनं कॉलेजच्या दिवसांचे, फॅशन शोचे फोटो पोस्ट केले होते. तिच्या प्रोफाइलला दहा हजार फॉलोअर्स मिळाल्याचं निमित्त म्हणून. भरभरून लाइक्स आणि कमेंट्स येत होत्या. काही कौतुक करणाऱ्या काही निंदाजनक. मी तिला थेट मेसेज पाठवला, अभिनंदन! त्यापुढे आणखी काही ओळी लिहीत होतो, तेवढ्यात तिचा प्रतिसाद आला, “थॅंक यू. इतने साल कहॉं गायब हो गया था? और ये क्या लंबा निबंध टाइप कर रहा है? कॉल करती हूँ, रुक 15 मिनिट में. फ्री है?’