– प्रा. डॉ. प्रकाश खांडगे
करोनाने लग्नसमारंभांवर विरजण घातले आहे. लग्नाच्या प्रसंगी खंडोबाचं जागरण, देवीचा गोंधळ आणि भैरवनाथाचे भराड हमखास सादर होत असते. जसजशी ग्राम संस्कृती बदलत गेली तसतशा या विधी विधानांचा धागा दिवसेंदिवस विलग होऊ लागला आणि लोकसंस्कृतीचे उपासक असलेल्या गोंधळी, वाघ्ये, भराडी यांना उदरनिर्वाहासाठी पर्यायी जोड व्यवसायांचा शोध घ्यावा लागला. भराड्यांची भराड ही अशीच एक कला आहे.
अंबा, भवानी, रेणुका आदी शक्तिदेवतांचे उपासक कदमराई गोंधळी, रेणुराई गोंधळी, खंडोबाचे उपासक वाघ्ये व मुरळ्या, तसेच भैरवनाथांचे उपासक भराडी म्हणून ओळखले जातात. अंबेचा गोंधळ, खंडोबाचे जागरण आणि भैरवनाथाचे भराड हे कुळधर्म-कुळाचार म्हणून लग्न-मुंजीच्या प्रसंगी सादर होते.
नाथपंथी डौरी (डवरी) गोसावी समाजातील दीक्षा घेतलेले भैरवनाथाचे उपासक भराड सादर करतात. काळभैरव हे भराड्यांचे आराध्य दैवत. भराडी लोकांची वस्ती प्रामुख्याने पश्चिम महाराष्ट्रातील पुणे, सातारा, सोलापूर, नगर या काही जिल्ह्यांमध्ये, तसेच खानदेशातील आणि मराठवाड्यातील काही भागांमध्ये आहे.लोकगायकांची परंपरा या डॉ. प्रभाकर मांडे यांच्या ग्रंथात भराड्यांबद्दलची माहिती आलेली आहे, ती अशी-
डोक्याला भगवा रुमाल, अंगावर भगवा सदरा, त्यावर जाकीट, सफेद धोतर आणि काखेत झोळी, कपाळावर विभूती, गळ्यात चांदीची शृंगी म्हणजेच शिंगी असा भराड्याचा वेष असतो. वयाच्या दहाव्या-अकराव्या वर्षी मुलास नाथपंथाची दीक्षा दिली जाते.
सोळाव्या वर्षांपर्यंत भराड्याची दीक्षा दिली जाते. भराडी समाजातील गुरूस्थानी असणारा एखादा वडीलधारा माणूस मुलाला भराड्याची दीक्षा देतो. विवाहमंगल कार्यापूर्वी, सोनाराकडून देव उजळून आणल्यावर व कार्य उरकल्यावरही भराड करतात. तसेच नवरात्र उत्सवाच्या वेळी रोज रात्री भैरवनाथाच्या मंदिरात भराड होते.
भराडात आख्यान सादर करताना चालू घडामोडी, समाजातील वास्तव यांचे संदर्भ येत असतात. समाजातील सर्व स्तरांवरील घटना-प्रत्ययांचे भाष्य त्यातून होत असते. भक्त-रसिकांचा कंटाळा व आळस घालविण्यासाठी भराडी काही विनोदी कवने सादर करतो.
त्याला कंडी असे म्हटले जाते. भराडात कंडीसोबत खांडण्याही येतात. भराडाच्या तुलनेत जागरणात आणि गोंधळात कंडी आणि खांडण्या अधिक येतात. कारण भराडाच्या तुलनेत जागरणात आणि गोंधळात कथन कौशल्य अधिक असते.
जोगी आणि गोसावी हे दोन्ही भराड सादर करतात. काही गोसावी ब्राह्मणांप्रमाणे मंदिरात पौरोहित्य करतात. जोगी आणि गोसावी यांच्यावर नाथ संप्रदायाचा फार मोठा प्रभाव आहे. लग्न-मुंजीच्या प्रसंगी कुळधर्म-कुळाचार म्हणून सादर होणारे भराड हे एक विधिनाट्य आहे. भराड घालताना आधी पाच पावली होते.
नवरदेवाच्या खांद्यावर घोंगडी, लंगर देतात आणि नवरीच्या हातात खंडोबा, भैरवनाथ आणि भवानी यांचे चांदीचा मुलामा दिलेले टाक असतात. पाच पावलीला चौदा नैवेद्य, कणकेचे चौदा दिवे सोबत नेले जातात. राखणदार म्हसोबाला पंचखाद्य दिले जाते. रोट, दहीभात, अंडे, चिलीम, गुलाल, विडी, शेला-मुंडासे, नारळ, कणकेचे दिवे हे साहित्य वाहिले जातात.
शेतात भैरवनाथाचे मंदिर ज्या दिशेला असेल, त्या दिशेला गोमूत्र, गोमय याने शेतातली जागा शुचिर्भूत करून तेथे फुले वाहून भंडाराची गादी भरली जाते. तांदळाची गादी भरली जाते. भैरवनाथाची आरती केली जाते व पाच पावली झाल्यावर नवरा-नवरी पुन्हा घराकडे येतात. त्यावेळी भैरवनाथ, देवी, खंडोबा यांचे घट मांडले जातात.
जोंधळ्याच्या पाच ताटांचे मखर तयार केले जाते. या मखराला फुलांचा हार घातला जातो. सजविलेल्या मखरात गहू-तांदळाचा चौक पाटावर घातला जातो. त्यावर शक्तिदेवता, शिवकुलातील देवता यांचे प्रातिनिधिक घट भरून या पाणी भरलेल्या कलशात नागवेलीची पाच पाने टाकून त्यावर नारळ ठेवले जातात. भराडातील हा घट भंडार, कुंकू, विभूती आणि फुले यांनी भरला जातो.
भराडातील या घटासमोर शैलशिंगी त्रिशूळ, डम डिग्री या वस्तूंची पूजा केली जाते.
डम डिग्री हे वाद्य शिवाचे म्हणून पूजले जाते. भैरवनाथाचे भराड करताना पाच पावली, कोटंबापूजन, काकडे नाचविणे, ओझे उतरणे आदी विधी केले जातात. डम डिग्री या वाद्याला भराडामध्ये अधिक महत्त्व असते. शिवस्तुती, गण-देवतांना आवाहन, भैरवनाथाची स्फूट पदे, शंकराची अथवा भैरवनाथाची अवतार कथा आणि आरती असा भराडाचा आविष्कार क्रम असतो.
भराडात डौर किंवा डम डिग्री, तुणतुणे आणि मंजिरी हे वाद्य वाजवतात. डम डिग्री एक चर्मवाद्य. हे शिवाचे वाद्य आहे. डम डिग्री हे शब्दब्रह्माचे प्रतीक आहे. शिवाने तांडव नृत्याच्या प्रसंगी या वाद्याची निर्मिती केली असे म्हणतात. डम डिग्री हे वाद्य वीतभर लांब असते. त्याच्या दोन्ही तोंडांचा व्यास आठ-आठ अंगुळे असतो.
दोन्ही वर्तुळाकार तोंडांवर लोखंडी कडी बसवून त्यावर चामडे ताणून बसविलेले असते. दोन्ही तोंडांवर चढविलेल्या चामड्यांच्या कड्यांतून ओवून घेतलेल्या सुताच्या दोरीच्या वेढ्यांना मध्यभागी दुसऱ्या एका दोरीने आवळून बांधलेले असते. मध्यभागी दोन लोंबत्या दोऱ्या बांधून त्यांच्या टोकांना माती व मेण यांच्या गोळ्या बांधलेल्या असतात.
पोवाडा, कलगी-तुरा, गोंधळ, भराड, तमाशा आदी लोककला प्रकारांमध्ये तुणतुणे हे तंतुवाद्य वापरले जाते. हातात धरण्याइतकी जाड असलेली दोन-अडीच फूट लांबीची बांबूची काठी हातात घेऊन त्याच्या तळाशी एक पोकळ लाकडी नळकांडे बसविलेले असते. कातड्याच्या मध्यापासून ते बांबूच्या काठीच्या वरच्या टोकापर्यंत त्याची तार खेचून बसवितात आणि बांबूत खोचलेल्या छोट्याशा खुंटीस ती बांधतात.
ते डाव्या हातात धरून उजव्या हातातील एका लाकडी तुकड्याने हे वाद्य वाजवितात. मंजिरी हे वाद्य भराडी व त्याचे सहकारी वाजवितात. मंजिरी आणि तुणतुणे ही दोन्ही वाद्ये साथसंगत करणारी सहवाद्ये म्हणून भराडात येतात. तालवाद्य, लयवाद्य असलेले डम डिग्री आणि तंतुवाद्य असलेले तुणतुणे या दोन्ही वाद्यांचे प्राधान्य भराडात दिसते.
आजही भराडाकडे केवळ एक कुळधर्म-कुळाचार, एक विधिनाट्य म्हणूनच पाहिले जाते. देवीचा गोंधळ आणि खंडोबाचे जागरण हे कुळधर्म-कुळाचार विधिनाट्ये म्हणून आणि पुढील काळात लोकप्रिय लोककला प्रकार म्हणून प्रकाशात आले. गोंधळमहर्षी राजारामबापू कदम यांच्या कदमराई गोंधळावर “जांभूळ आख्यान’ हे नाटक इंडियन नॅशनल थिएटरने रंगभूमीवर आणले.
तसेच खंडोबाच्या जागरणावर शाहीर शंकरराव धामणीकर यांच्या “खंडोबा-बाणाईचे लगीन’ या हस्तलिखितावर इंडियन नॅशनल थिएटरने खंडोबाचं लगीन हे नाटक रंगभूमीवर आणले. भराडावर मात्र अशा प्रकारचे नाटक रंगभूमीवर आले नाही. जागरण, गोंधळासोबतचा एक पूरक कुळधर्म-कुळाचार एवढीच भराडाची ओळख राहिली.