मी विशी-बाविशीचा असेन. तेव्हाची घटना. रिंकू पाटील या सोळा वर्षांच्या तरुणीवर ऍसिड हल्ला झाला होता. स्वतःला प्रेमी म्हणवणाऱ्या कोणा भोंदू प्रियकराने तिच्यावर ऍसिड फेकले होते. त्याचा हेतू नीचपणाचाच. ती माझी होणार नसेल तर तिचा चेहरा कोणी पहावा या लायकीचा उरू नये. हा त्याचा हेतू. पण त्यात त्या बिचारीला जीव गमवावा लागला. प्रेम असं असूच शकत नाही. प्रेम कुणाचा जीव घेऊ शकत नाही. प्रेम कोणाला वेदना देणार नाही. प्रेम म्हणजे समर्पण… प्रेम म्हणजे त्याग. समर्पण आणि त्याग या दोनच बाजू असायला हव्यात प्रेमाला. तिला समर्पण शक्य नसेल तेव्हा त्याने त्याग करावा. ती जिथे आहे तिथे सुखी आहे यात आनंद मानावा. तिने वेदनाही दिल्या असतील आपल्याला, पण त्या वेदना आपल्या ओंजळीत देताना तिला आनंद नसेल झाला एवढा विश्वास बाळगावा.
रिंकू पाटील या प्रकरणाने माझं काळीज पिळवटून निघालं होतं. त्या वेदनेच्या डोहात बुडालेलो असताना मनात जे काही आलं त्याची कविता झाली. “शहामृगाची जात’ हे त्या कवितेचं शीर्षक. वाळूच्या वाळवंटात वादळाचं संकट येतं तेव्हा शहामृग वाळूत मान खुपसतो. संकटाकडे पाठ फिरवतो. पाठ फिरवल्याने संकटं दूर जात नाहीत. संकटांना तोंड द्यायची गरज असते. पण शहामृग तसे करत नाही आणि समाजही. हा या कवितेमागचा विचार. घटनेनंतर दोन चार दिवसांत “दैनिक प्रभात’ने ती कविता प्रकाशित केली. अत्यंत उद्विग्न मनावस्थेत लिहिलेल्या त्या कवितेत मी समाजावर आणि संपूर्ण व्यवस्थेवर ताशेरे ओढले होते. त्या कवितेला अनेक पुरस्कार मिळाले.
पण तरीही मी माझ्या त्या कवितेला “वांझ’ म्हणतो. कारण त्यानंतरही बलात्कार होत राहिले. प्रेमाला विरोध करणाऱ्या तरुणींचे बळी जात राहिले. समाज कॅंडल मार्च काढत राहिला, मोर्चे निघाले, घोषणा दिल्या गेल्या, दोनचार दिवसांच्या दुखवट्यानंतर आणि हळहळीनंतर पुन्हा बलात्कार, पुन्हा विनयभंगाच्या तक्रारी. हेच चित्र दिसत राहिलं. नुसतं दिसत राहिलं असं नव्हे तर अधिक ठळक झालं. आपल्या प्रेमाचा स्वीकार केला नाही म्हणून एखाद्या तरुणीवर जीवघेणा हल्ला करणं. अडचणीत असलेल्या तरुणीच्या अगतिकतेचा गैरफायदा घेऊन बलात्कार करणं, हा कुसंस्कार पुरुषात येतो तरी कोठून? बरं शिक्षणाने माणूस शहाणा होतो असं म्हणावं तर असे अत्याचार करणाऱ्यात अडाणी पुढे, तर सुशिक्षित त्याच्याही दोन पावले पुढे. गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असणारे जसे यात असतात तसेच स्वतःला सुसंस्कृत समजणारेही असतात. केवळ व्यवसायाने ड्रॉयव्हर असणारे यात असतात असे नव्हे संतपदाची कातडी पांघरलेले आसाराम आणि राम-रहीम सुद्धा असतात.
जगातली कोणतीही आई, “तू जिच्यावर प्रेम करतोस, ती मुलगी तुझ्या प्रेमाचा स्वीकार करत नसेल तर फेक तिच्या चेहऱ्यावर ऍसिड’ असे आपल्या मुलाला सांगणार नाही. कोणतीही आई आपल्या मुलाने एखाद्या मुलीचा विनयभंग केला तर त्याची पाठराखण करणार नाही. कोणतीही आई आपल्या मुलाने एखाद्या असह्य मुलीवर बलात्कार केला तर त्याला पाठीशी घालणार नाही. ही विधानं आदर्शवादी म्हणून ठीक आहेत. परंतु प्रत्यक्ष आपला मुलगा तसं कृत्य करून कायद्याच्या कचाट्यात सापडतो तेव्हा आईवडील मुलाच्या पाठीशी उभे राहतात. गुन्हेगाराची बायको नवऱ्याचीच बाजू घेते. पीडित मुलीच्या, महिलेच्या चारित्र्यावर शिंतोडे उडवले जातात. पालक आपल्या मुलांसाठी वकील देतात. तशा गुन्हेगारांना वाळीत न टाकता त्यांच्या केस लढण्यासाठी मोठमोठे वकील बाह्या सरसावत पुढे येतात. जिल्हा न्यायालयापासून सुप्रीम कोर्टापर्यंत दाद मागतात. गुन्हा सिद्ध झाला तरी, “ही त्या मुलाची पहिलीच वेळ आहे.’ असे म्हणत न्यायाधीश दया दाखवत सौम्य शिक्षा सुनावतात. एखाद्या बलात्काऱ्याला फाशीची शिक्षा झाली तरी राष्ट्रपतींकडे दयेचा अर्ज करता येतो. राष्ट्रपती दया दाखवत फाशीच्या विळख्यातून त्याची मान सोडवतात. “वाचलो बुवा’ म्हणत तो सरकारी तुकडे मोडत कारागृहाचे छत न्याहळत श्वास मोजत राहतो.
हैदराबाद येथे निर्भयाचा बळी गेला. कुणा माथेफिरूंनी तिची अब्रू लुटली आणि तिला जिवंत जाळलं. तिच्याविषयी सहानभूती बाळगणारा समाज एकिकडे आणि निर्भयाचं काय चुकलं? असा प्रश्न उपस्थित करून तिच्या चुका दाखवणारा समाज दुसरीकडे. परंतु संकटात सापडलेल्या तरुणीला मदत करायची की तिच्या असाह्यतेचा गैरफायदा घ्यायचा याचा विचार कोणी करायचा? एका पीडित तरुणीच्या पाठीशी उभं राहण्याऐवजी जेव्हा राजकीय नेते “एन्काउंटरची चौकशी झाली पाहिजे’ अशी मागणी करतात, गुन्हेगारांच्या मदतीला मानवाधिकार धावून येतो. तेव्हा प्रश्न पडतो रिंकू असेल, दिल्ली निर्भया असेल अथवा हैदराबाद निर्भया असेल या माणूस नाहीत काय? त्यांच्यावर अत्याचार करणाऱ्या नराधमांना कठोर शासन व्हावं अशी अपेक्षा बाळगणं हा त्यांचा अधिकार नाही का? न्यायव्यवस्थेत आमूलाग्र बदल झाला नाही तर रिंकू ते हैदराबाद निर्भया व्हाया दिल्ली निर्भया या वेदनादायी मार्गावरून प्रवास करताना आपण काहीच बोध घेतला नाही, असेच म्हणावे लागेल.
विजय शेंडगे