वरुन काटेरी पण आत गोड गरे असलेले हे फळझाड. कोकणातले हे खास फळ. शहरांमधूनही अनेकांच्या बागेत फणसाची झाडे असतात. मोठमोठे फणस त्याला लगडलेले असतात.
कच्च्या फणसाची भाजी, पापड, फणसपोळी, वेफर्स करतात. पक्क्या काप्या फणसांचे गरे नुसते खाल्ले जातात, खीरही करतात. सांदण हा फणसाचा कोकणातला खास पदार्थ.
फणस एक पुरेसी ऊर्जादायी फळ आहे. 100 ग्रॅम फणसातून आपल्याला अंदाजे 65 कॅलरीज मिळतात. इतर कुठल्याही फळांपेक्षा या फळाच्या माध्यमातून आपल्याला भरपूर प्रमाणात म्हणजे 11% इतका फॉस्फरस प्राप्त होतो.
फॉस्फरस आपल्या शरीरातील कॅल्शियमचा महत्त्वाचा मदतनीस असतो आणि मज्जासंस्थेतील पेशींना फॉस्फरसची विशेष गरज असते. फॉस्फरसच्या कमतरतेमुळे रिकेटस (मुडदूस) ही व्याधी होते पण फणसात हा फॉस्फरस असतो. फणसाचे संस्कृत नाव पनस फणसाचे मोठे वृक्ष असतात.
औषधी उपयोग
फणसाच्या झाडाची पाने, फळे, त्वचा आणि चीक औषधी उपयोगाचे चार भाग आहेत. फणसाच्या त्वचेतून निघणारा दुधासारखा चीक हा शोधहर (सूज घालविणारा) व व्रण पाचन म्हणजेच गळू पिकविणारा आहे, असे ग्रंथात लिहिले आहे. विषबाधेत फणसाच्या पानांचा काढ्याचा उपयोग होतो.
फणसाचे औषधी गुण अलौकिक आहेत. फणसाचे गरे हे रक्तस्तंभक म्हणजे रक्तस्त्राव थांबविणारे आहेत. स्निग्ध आणि गोड असल्याने पुरुषात वंध्यत्व दोष असेल तर शुक्रदौर्बल्य घालविण्यासाठी फणसाच्या गऱ्याचा चांगला उपयोग होतो.
कृश व्यक्तींना वजन वाढविण्यासाठी फणस उपयुक्त आहे. निद्रानाशाची तक्रार असेल तर फणसाच्या गऱ्यांनी
युक्त जायफळ, खसखस घातलेली खीर फायदेशीर ठरते मात्र पचनशक्ती अर्थातच उत्तम हवी! फणसाच्या गऱ्यांचा रस निघत नाही. पण बरक्या फणसाचे गरे फेटून केलेल्या साठ्याच्या फणसपोळ्या माधुर्य व शक्ती. प्रदान करतात. चळवळ्या, अंग न धरणाऱ्या मुलांना फारशी साखर न घालता केलेल्या अशा पोळ्या उन्हाळ्यात खाऊ म्हणून द्याव्यात. ती मुले तरतरीत तर होतीलच, अंगही सुधारेल आणि त्यांचे दातही बळकट होतील.
बरक्या फणसाचे गरे बुळबुळीत असल्याने कंटाळून कुणी गरे खात नाहीत. अशावेळी फणसपोळीला पर्याय म्हणून त्या फेटलेल्या फणसगरात रवा घालून तुपाचा हात लावून इडली पात्रात हे पीठ वाफवावे. यालाच म्हणायची फणसाची सांदणी! हवं तर यात ओल्या नारळाचा किस, खसखस घालावी. सुंदर, फणस स्वादाचे वेगळेच गोड पक्वान्न तयार होते.
फणसाची भाजी ही कधी वाल, कधी मटार नाहीतर शेंगदाणे घालून करावी. असे हे फणसाचे अनेक पदार्थ फणसाचे पुष्टीदायी आहेत. म्हणूनच फणस ही देखील एक वनौषधीच म्हणावी लागेल.
शोपा
शोपा ही एक वनऔषधी आहे. शोपाचे दाणे बडीशेपे प्रमाणे असतात. फक्त थोडे जाड असतात. स्निग्ध,कडू , तिखट, भूक वाढवणारी ,उष्ण, बुद्धीवर्धक शोपा ही मूत्रशोधक असते. शोपा ही अलौकिक औषधी गुण असलेली वनस्पती आहे. अनेक विकारांचा नाश करते. यामध्ये प्रामुख्याने कफ, वायू , ज्वर, शूळ, दाह, नेत्ररोग, तहान-तहान होणे, उलटीमधे, तसेच व्रण, अतिसार, आम इत्यादींमध्ये शोपा उपयुक्त आहे. आयुर्वेदात तर शोपाला रक्त शुद्ध करणारे औषध मानतात. शोपा तर बाळंतिणीला वरदान आहे. अंगावर चांगले दूध येण्यासाठी व पचनशक्ती सुधारवणारे आहे. रक्तातील दूषित घटक बाहेर टाकले जातात.
जेवणाआधी चिमूटभर शोपा चावून-चावून खाल्ल्यास पाचकरसांचे स्त्राव वाढतात आणि अन्न पचनास मदत होते. अजीर्ण झाले असता अथवा खूप जेवून पोटास तडस लागली असता चिमूटभर शोपाचे दाणे तोंडात टाकून दाताने चावून चावून खावेत. त्याच्या रसामुळे अन्नाचे चांगल्याप्रकारे पचन होण्यास मदत होते.
शोपाची भाजी मधुर, दुग्धवर्धक, बलदायी असते. पोटात गोळा आला असता शोपाची भाजी खावी. तापातही या भाजीने फरक पडतो. म्हणून तर शोपा ही एक वनौषधी आहे.
जवस
जवस ही जशी तेलबी म्हणून प्रसिद्ध आहे तशीच ती एक औषधी वनस्पती आहे. मधुर, स्निग्ध, कडू, बलकारक, वात व कफकारक, उष्णगुणाचे आहे. जवस ही आयुर्वेदाने मान्य केलेली एक वनऔषधी असल्याने तिचे अनेक औषधी उपयोग आहेत.
औषधी गुणधर्म जवसाचे बी तपकिरी रंगाचे असते. थोडीशी चपट्या आकाराची जवस बी असते. जवसाचे तेल आणि चुन्याची निवळी एकत्र मिसळून हे द्रावण निर्जंतूक कापसाने जखमेवर लावले असता जखम बरी होते. विशेषत: भाजलेल्या जखमावर हे लावतात. भाजल्याचे व्रणही निघून जातात. दृष्टीदोष असेल तर नियमित जवसाचे चूर्ण खावे. जवसाचा काढा अनेक रोगांवर रामबाण उपाय आहे.
लघवीच्या ठिकाणी जळजळ किंवा दाह होत असेल तसेच पित्त विकारात चार चमचे जवसाचे बी चार कप पाण्यात उकळवावे. नंतर ते गाळून प्यायला द्यावे. यामुळे मूत्र विकार दूर होतात. शुक्रसंख्या वाढविण्यासाठी जवसाचा काढा रोज घ्यावा. पित्ताच्या विकारातही जवस उपयुक्त आहे.
म्हणूनच रोजच्या आहारात जवसाचा उपयोग करायलाच हवा. जवसाच्या बियांची चटणी रोज जेवताणा घ्यावी. त्यामुळे पृष्ठशूळासारखे विकारही बरे होतात. जवसाचे तेल आणि बी उपयुक्त आहेत.
– सुजाता गानू