फणेर पेटी अर्थात सौंदर्य प्रसाधनांची हळवी जिव्हाळ्याची शृंगार पेटी. पूर्वी बायका केस विंचरायला लाकडाची फणी वापरत. ही फणी ठेवण्यासाठी असणाऱ्या लाकडी पेटीला फणेर पेटी म्हणत. कधी चंदनाची तर कधी शिसवापासून ही पेटी बनवलेली असे आणि ती सर्रास सर्वांकडे नसे फक्त हौशी लोकांकडेच ही फणेर पेटी असे. सुबक चौकोनी किंवा आयताकृती पेटीला वर पितळेची कडी पेटी उघडायला असायची. बंद करायलाही एक नाजूक पितळी कडी कोयंडा असायचा. पेटीवर पानाफुलांची किंवा तशीच नाजूक उठावदार नक्षी असायची.
पेटी उघडली की दर्शनी भागात वरच्या झाकणाच्या आतल्या बाजूला एक आरसा बसवलेला असायचा. पेटीच्या खालच्या बाजूत वेगवेगळे कप्पे असत, त्यात फणी ठेवायला एक कप्पा, कुंकवाचा लाकडी करंडा, मेणाची डबी, काजळाची डबी ठेवायला एक कप्पा, अजून हौसेनुसार केसांचे आकडे, आंबाड्याच्या विणलेल्या जाळ्या, घुंगराचे क्वचितच मिळणारे चाप, नाजूकशी आंबाड्यात खोचायची फुलं असं काही बाही वेगवेगळ्या कप्प्यात विराजमान असायचा. पावडर, स्नो त्याकाळी नव्हते त्यामुळं आटोपशीर सौंदर्य प्रसाधन ठेवायला ही पेटी उपयुक्त असे. तसेच प्रवासाला जाताना ही पेटी न्यायला सोपी पडत असे.
पूर्वी बायका कुठेपण इथं तिथं केस विंचरत नसत आणि घरातील ज्येष्ठ पुरुषांसमोर देखील केस विंचरणे म्हणजे मॅनर्स नसण्याचा भाग मानत आणि समजा कुणी केस विंचरताना पुरुष माणूस आलेच तिथं अगदी नवरा सुद्धा आला तर विंचरणे तसेच सोडून पटकन डोक्यावर पदर घ्यावा लागायचा त्यामुळं जिकडे जास्त पुरुषांचा वावर नसेल तिथं परसदारी सर्व कामे आटोपून कारण सकाळच्या कामाच्या घाईत स्वतःकडे लक्ष द्यायला स्त्रियांकडे वेळ नसायचा. मग परसदारी सावलीत बसून निवांत केस विंचरण्याचा कार्यक्रम चालायचा. केस विंचरून घट्ट अंबाडा बांधला जायचा एकही केस किंवा बट बाहेर दिसू नये याची काळजी घेतली जायची.
परसातले एखादे फूल त्यावर खोचले जायचे. हौदातील किंवा रांजणातील पाण्याने चेहरा धुऊन पदरानेच स्वच्छ पुसला जायचा. फणेरपेटीतील आरशात बघून मग कपाळावर मेणाचा एक पातळ थर दिला जायचा आणि मग त्यावर चिमटीने कुंकू लावून बोटाने गोलाकार किंवा लंबगोलाकार दिला जायचा. तशीच एक चिमट भांगात भरली जायची. मग चेहरा निरखून निरखून आरशात पाहिला जायचा, मनासारखे सगळं जुळून आले असेल तर गालावर हळुवार स्मित फुलायचं आणि कसं प्रसन्न प्रसन्न वाटायचं. कंगवा, कुंकू, मेण आपापल्या जागी जाऊन फणेरपेटी बंद होऊन देवळीत किंवा फळीवर विश्रांती घ्यायची दुसऱ्या दिवशीची वाट बघत.
प्लॅस्टिकचा जमाना आला आणि लाकडी फण्या बंद झाल्या. खरेतर फणीचे दात जवळजवळ असल्याने डोक्यातील धूळ, मळ साफ व्हायचा न केस स्वच्छ व्हायचे. परिणामी केस गळतीचे प्रमाण कमी व्हायचे. कंगव्याने तितकेसे केस स्वच्छ होत नाहीत. फण्या गेल्या तसेच फणेर पेट्यांची गरज हळूहळू कमी झाली न त्या आपोआप अडगळीत गेल्या. आता बंगल्यामध्ये ड्रेसिंग टेबल मध्ये मेकपचं सगळंच साहित्य असतं आणि तिथं तासन्तास नटण्यात गेला तरी हरकत नसते. मध्यमवर्गीयांच्यात पण आरशालाच जोडलेली एखादी प्लॅस्टिक पेटी असते तिथंच कंगवा, टिकल्या वगैरे ठेवलेलं असतं.
काळाबरोबर त्या त्या काळच्या गरजेच्या वस्तूंच्या गरजा काळानुरूप बदलतात व त्या त्या काळात लुप्त होतात आणि त्यातले बदल आत्मसात होतात. फणेर पेटीही त्यातीलच एक…
– सुचित्रा पवार