– डॉ. मेघश्री दळवी
गेल्या काही वर्षांमध्ये हवामान बदलाचा सामना करताना हवेतील कार्बनवर जास्त लक्ष आहे. तरीही इतर प्रकारच्या वायूप्रदूषणात वाढ होत चालली आहे याकडे दुर्लक्ष करून चालणार नाही. नुसत्या भारताचा विचार केला, तरी गेल्या वर्षी वायूप्रदूषणामुळे एक लाखाहून अधिक मृत्यू झाल्याची नोंद ग्रीनपीस अहवालात आहे. वायूप्रदूषणाचा फटका अर्थव्यवस्थेलाही बसतो. ग्रीनपीसच्या अहवालानुसार याच कारणाने भारताचे 2020 या एका वर्षात तब्बल 2 लाख करोड रुपयांचे नुकसान झाले आहे.
त्यामुळे हवेतले प्रदूषण कमी करण्याचे नवनवे उपाय आवश्यक होऊ लागले आहेत. प्रदूषणाची पातळी सतत मोजत राहणारी अनेक वेगवेगळी उपकरणे बाजारात आहेत आणि सरकारतर्फे मोक्याच्या जागी बसवलेली असतात. मात्र, ही साधने एका जागी स्थिर असल्याने साहजिकच त्यांच्यावर मर्यादा येतात. ती उंचावर किंवा वेगवेगळ्या पातळ्यांवर बसवलेली असली तरी वातावरणाच्या सर्व थरांचे निरीक्षण त्यातून मिळत नाही. म्हणूनच त्यासाठी ड्रोन वापरायची कल्पना पुढे आली.
हे ड्रोन साधारण शंभर मीटर उंचीवरून फिरत सतत हवेतील धूलिकण, राख आणि धुरातले सूक्ष्म कण आणि इतर घातक रसायनांचा मागोवा घेत राहतात. वातावरणाच्या उंच थरांमधला ओझोन हा सूर्याकडून येणारे हानिकारक विकिरण अडवण्यासाठी आवश्यक असला,
तरी जमिनीलगतच्या हवेतला ओझोन सजीवांसाठी घातक असतो. गाड्यांच्या एक्झॉस्टमधून किंवा कारखान्यातून बाहेर पडणारा कार्बन मोनॉक्साइड आणि नायट्रोजन डायऑक्साइड यांच्यावर सूर्यप्रकाशाचा परिणाम होऊन ओझोन वायू तयार होतो. तो श्वासातून शरीरात गेला तर धोकादायक असतो.
या सगळ्या प्रदूषकांचे मोजमाप ड्रोन घेतो. हा डेटा एका मध्यवर्ती यंत्रणेकडे नोंदला जातो. त्यानंतर तोच ड्रोन पुढच्या भागात जाऊन तिथल्या प्रदूषण पातळीचे मापन करतो. काही मोजके ड्रोन्स घेऊन शहरातल्या अनेक भागांमधले प्रदूषण मॉनिटर करत राहायचे ही कल्पना आता जगभरात बऱ्याच ठिकाणी वापरात आहे.
पुढचा टप्पा आहे याच ड्रोन्सकडून दुहेरी कामगिरी करून घेण्याचा. उंचावरून फिरत असताना त्यांच्याचकडून हवेतले प्रदूषण कसे कमी करून घेता येतील यावरील संशोधनाची आता चाचणी सुरू आहे.
हवेतला नायट्रोजन डायऑक्साइड कमी करण्यासाठी हायड्रोजन पेरॉक्साइड आणि नायट्रिक आम्ल यांचे मिश्रण हवेत फवारता येईल किंवा हायड्रोजन पेरॉक्साइड आणि सोडियम हायड्रॉक्साइड यांचे मिश्रणदेखील वापरता येईल. छोटा अर्ध्या लिटरचा टॅंक ड्रोन सहज नेऊ शकतात. त्याचाच इथे उपयोग करून घेता येईल.
हायड्रोजन पेरॉक्साइड आणि नायट्रिक आम्ल हे मिश्रण घेऊन अशा उपायाच्या चाचण्या झालेल्या आहेत. ओझोन, सल्फर डायऑक्साइड, मिथेन यांचे हवेतले प्रमाण कमी करण्यासाठी अशीच रसायने नेणाऱ्या ड्रोनचा वापर कसा करून घेता येईल यावर आता विचार सुरू आहे. ड्रोनचा उपाय कमी खर्चात होत असल्याने या मार्गाने प्रदूषणाला आळा घालणे आवाक्यातले दिसते आहे.