प्रा. विजया पंडित
“द लॅन्सेट’ या प्रतिष्ठित वैद्यकीय नियतकालिकात कोविड-19 चा प्रसार ड्रॉपलेट्स माध्यमातून होण्याबरोबरच हवेच्या कणांमधून म्हणजेच एअरोसोलच्या माध्यमातून होत आहे, यावर भर देण्यात आला आहे. त्याबाबत…
करोना विषाणूबाबतीत हाती आलेली नवीन माहिती अशी की, विषाणूचा प्रसार हवेतूनही होत असल्याची शक्यता बरीच वाढली आहे. “द लॅन्सेट’ या प्रतिष्ठित वैद्यकीय नियतकालिकात प्रकाशित एका वृत्तांतात करोना विषाणूचा प्रसार वेगाने होण्याची दहा कारणे देण्यात आली आहेत. कोविड-19 चा प्रसार शिंकल्यामुळे एखाद्याच्या नाकातून बाहेर पडणाऱ्या शिंतोड्यांच्या (ड्रॉपलेट्स) माध्यमातून होण्याबरोबरच हवेच्या कणांमधून म्हणजेच एअरोसोलच्या माध्यमातून होत आहे, यावर या वृत्तांतात भर देण्यात आला आहे. क्वारंटाइन सेंटर म्हणून वापरात येत असलेल्या खोल्यांना लागून असलेल्या खोल्यांमध्ये राहणाऱ्या लोकांना झालेल्या संसर्गातून याची पुष्टी झाली आहे. विशेष बाब अशी की, संसर्गाच्या विळख्यात सापडलेले लोक संसर्गग्रस्तांच्या खोलीत कधी गेलेच नव्हते. या अध्ययनात ज्या संसर्गग्रस्त व्यक्तीला सामील करून घेण्यात आले होते, तो “सुपर स्प्रेडर’ असल्याचे दिसून आले आणि त्याच्यामुळे आणखी 53 लोकांना संसर्ग झाला.
यातील अनेक लोक एकमेकांच्या संपर्कात कधीच आले नव्हते. म्हणजेच ते हवेत असलेल्या करोना विषाणूंमुळे संसर्गग्रस्त झाले असावेत, असे मानण्यात येते. द लॅन्सेटचा हा निष्कर्ष वस्तुतः एका समीक्षात्मक अहवालावर आधारित आहे. ब्रिटन, अमेरिका आणि कॅनडातील संशोधकांनी हा अहवाल तयार केला आहे. ऑक्सफर्ड विद्यापीठातील त्रिश ग्रीनहाल या अहवालाच्या मुख्य लेखिका असून, त्यांच्या म्हणण्यानुसार, मास्क आणि सोशल डिस्टन्सिंगच्या ज्या उपायांमुळे आपण स्वतःला सुरक्षित समजत होतो, ते उपाय हवेतून विषाणू पसरण्याच्या प्रक्रियेपुढे थिटे पडले आहेत. अर्थात, हवेतून विषाणू पसरत आहेत, याचा अर्थ हवा संक्रमित आहे, असा होत नाही. हवेत विषाणू बराच काळपर्यंत राहू शकतो, असा याचा अर्थ होतो. विशेषतः बंदिस्त खोल्या आणि इमारतींमधील हवेत तो अधिक काळ राहून धोका उत्पन्न करू शकतो. अशा स्थितीत रुग्णालयांमधील हवा अधिक संसर्गप्रवण ठरू शकते. रुग्णालयात आलेला एक संसर्गग्रस्त अनेकांना संसर्ग देऊ शकतो.
शिंकल्यावर किंवा खोकल्यावर तोंडातून उडणारे शिंतोडे काही काळ हवेत तरंगू शकतात, तेव्हा एअरोसोल तयार होतो. अर्थात, हे छोटे थेंब किंवा शिंतोडे हवेबरोबर फार दूर प्रवास करू शकत नाहीत आणि लवकरच ते नष्ट होतात, असे आतापर्यंत मानले जात होते. परंतु करोनाच्या बाबतीत असे घडत असल्याचे पुरावे मिळाले असून, ही अत्यंत गंभीर बाब आहे. करोना विषाणू हवेत पसरतो, असे पत्र 32 देशांच्या 200 शास्त्रज्ञांनी गेल्या वर्षी जुलैमध्ये डब्ल्यूएचओला म्हणजे जागतिक आरोग्य संघटनेला लिहिले होते. अत्यंत छोट्या आकाराचे ड्रॉपलेट्स कधीही संसर्गग्रस्त करू शकतात, असेही त्यांनी म्हटले होते. परंतु एन्फ्लुएन्जाप्रमाणे हवेतून विषाणू पसरत असल्याचे पुरावे करोनाच्या बाबतीत अद्याप मिळाले नसल्याचे त्यावेळी डब्लूएचओने म्हटले होते. संघटनेच्या मते, हवेच्या माध्यमातून पसरणारे ड्रॉपलेट्स अगदी थोडा प्रवास करू शकतात आणि तेवढ्या छोट्या क्षेत्राच्या संपर्कात येणाऱ्या व्यक्तीलाच संसर्गग्रस्त करू शकतात.
परंतु यावेळी 32 देशांमधील 239 शास्त्रज्ञांनी नवीन अध्ययनातून मिळालेले पुरावे अधोरेखित केले आहेत. विषाणूला वाहून नेणारे अतिसूक्ष्म आणि हवेत तरंगणारे कणही लोकांना संसर्गग्रस्त करू शकतात, याचे हे पुरावे आहेत. हे छोटे ड्रॉपलेट्स आणि कण हवेत बराच काळ राहू शकतात आणि श्वासांच्या माध्यमातून निरोगी व्यक्तीला संसर्गग्रस्त करू शकतात. ज्या खोलीत संसर्गग्रस्त रुग्ण काही वेळासाठी येऊन गेला असेल, तर त्या खोलीत काही वेळासाठी हे कण आणि ड्रॉपलेट्स तरंगत राहू शकतात.
एके काळी इबोलासारख्या विषाणूबाबतही डब्ल्यूएचओची करोनासारखीच मते होती. इबोलासुद्धा एन्फ्लुएन्जासारखा हवेतून पसरतो, यावर संघटनेचा विश्वास नव्हता. चिपांझी, गोरिला, जंगली हरीण यांसारख्या प्राण्यांच्या रक्ताच्या, स्रावाच्या किंवा विविध अवयवांतून पाझरणाऱ्या द्रवांच्या संपर्कात आल्यास इबोला होतो असे संघटनेचे मत होते. परंतु 2021 मध्ये “सायंटिफिक रिपोर्टस’मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या वृत्तांतात कॅनडाच्या शास्त्रज्ञांनी असे शाबित केले की, संपर्कात न येताच इबोलाचा संसर्ग डुकरांमधून माकडांमध्ये पसरला होता. विषाणू हवेत पसरणे आणि तिथे कायम राहणे हे त्याचे कारण होते. इबोला विषाणूमुळे माणसांना आणि वानरांना व्हायरल हॅमरॅजिक फीवरचा आजार होतो आणि तो अत्यंत घातक ठरतो. इबोलाविषयी संशोधन करताना संसर्गग्रस्त वानरांना मकॉक वानरांसोबत एकाच ठिकाणी ठेवण्यात आले.
माकडांचा कोणत्याही प्रकारे डुकरांशी निकट संपर्क येणार नाही, याची काळजी घेण्यात आली. परंतु आठ दिवसांत वानरांमध्ये इबोलाची लक्षणे दिसून आली. म्हणजेच श्वसनप्रक्रियेद्वारे डुकरांनी सोडलेल्या हवेतून छोटे-छोटे शिंतोडे हवेच्या माध्यमातून वानरांच्या श्वसनाद्वारे त्यांच्या शरीरात गेले आणि मग त्यांना इबोलाची लक्षणे दिसू लागली, असे मानले गेले. डॉ. गॅरी कॉबिंगर यांनी असे स्पष्ट केले की, हे शिंतोडे हवेत बऱ्याच काळपर्यंत मूळ स्वरूपात राहिले असले पाहिजेत, अशी शंका आहे. हे शिंतोडे काही वेळेपर्यंत हवेत कायम राहू शकतात. हवेने या संसर्गित थेंबांना आपल्यात शोषून घेतले असावे आणि हवेच्या माध्यमातून संसर्ग सुरू झाला असावा, असे मानले गेले.
डॉ गॅरी कॅबिंगर सांगतात की, केवळ आठ दिवसांत डुकरांपासून काहीशा दूर असलेल्या वानरांमध्ये संसर्ग पाहून त्यांच्या टीमला धक्का बसला होता. संसर्गांच्या विज्ञानात दिलेल्या माहितीनुसार, सुमारे 17 टक्के आजार संवाहकांद्वारे (व्हेक्टर्स) पसरतात. ते आजाराचे विषाणू, जीवाणू किंवा अन्य कारणे एका जीवाकडून दुसऱ्या जीवाकडे वाहून नेते. काही शास्त्रज्ञांच्या मते “दि लॅन्सेट’मध्ये प्रकाशित झालेल्या वृत्तांतामुळे फारसे घाबरून जाण्याची गरज नाही. हा आजार ड्रॉपलेट्समधून पसरतो हे जगाला आधीपासून ठाऊक आहे. साधे कापडी मास्क न वापरता एन-95 किंवा केएन-95 प्रकारचे मास्क परिधान करणे गरजेचे आहे, असे या तज्ज्ञांचे मत आहे.