संतांची मांदियाळी आणि विठुरायाचे दर्शन ही वारकऱ्यांची अस्मिता. देहु-आळंदी हे त्यांचे माहेर !
याच पवित्र भूमीत पुणे शहरातील काही ऐतिहासिक विठ्ठल मंदिरांची माहिती आषाढी एकादशीपर्यंत “विठुमाउली’ या सदराखाली खास “प्रभात’च्या वाचकांसाठी…
पुण्यातील विठ्ठल मंदिरे ही आपले वेगळेपण जपून आहेत. निवडुंगा विठोबा मंदिर हे असेच आहे. संत तुकाराम महाराजांची पालखी या ठिकाणी परंपरेने मुक्कामाला असते. मंदिर 12 व्या शतकातले असून येथील जुनेपण 1968 साली झालेल्या जीर्णोद्धारानंतरही लक्षात येते आहे. मंदिरातील विठ्ठलाची मूर्ती ही स्वयंभू आहे. मूर्तीला स्थापनेपासून आजपर्यंत वज्रलेप करण्यात आलेला नाही. पंढरपूरसारखेच या मूर्तीवर देखील भृगूऋषींच्या पावलासह सर्व शुभचिन्हे आहेत. मूर्तीला रोज दह्या-दुधाचा नित्याभिषेक केला जातो. आधी या मंदिरात केवळ विठ्ठलाचीच मूर्ती होती, 1968 ला येथे रुक्मिणीची मूर्ती बसवण्यात आली. “निवडुंगाच्या झाडाखाली मूर्तीचे स्थान होते आणि त्यावरून या विठोबाला निवडुंगा विठोबा असेच नाव मिळाले,’ असे मंदिराची व्यवस्था परंपरेने पाहणारे आनंद पाध्ये यांनी सांगितले.
रविवार पेठेतील अंबादास गुजराथी हे मंदिरात पूर्वी दिवा-नैवेद्य करत होते. त्यांनी 1261 च्या दरम्यान मंदिराला ही जागा दानपत्राने दिली. मात्र, 1931 मध्ये मंदिर रजिस्टर झाले आणि विश्वस्त मंडळी मंदिराची देखभाल करतात. 1968 मध्ये मंदिराच्या जीर्णोद्धारासाठी नटराज टॉकीजचे मालक (जंगली महाराज रस्ता, डेक्कन) अशोक शिंदे आणि त्यांच्या परिवाराने आर्थिक मदत केली.
मंदिरात गरुडाच्या मूर्तीसह चांदीचा गरुड खांबही आहे. याशिवाय गणपती, शंकर, दत्त, संत श्री ज्ञानेश्वर माऊली, जगद्गुरू संत श्री तुकाराम महाराज, एकनाथ महाराज, रामदास स्वामी यांच्या मूर्तीही आहेत. मंदिरात विजय पाध्ये नित्यनैमित्तिक पूजा पाहतात. त्यांच्या चार पिढ्यांपासून ही परंपरा आहे. अध्यक्ष हिरालाल मालू, कार्यकारी विश्वस्त किशोर बाबर, ऍड. अरुण स्वामी, चंद्रकांत मिठापल्ली, विशाल धनवडे, आशिश शहा हे विश्वस्त आहेत.
एक वर्ष सागवान संगमाच्या पाण्यात
पूर्वी हे मंदिर कौलारू होते. असे असले तरी हे मंदिर दगडी आणि लाकडामध्ये बांधलेले आहे. मंदिरासाठी सागवान लाकडाचा वापर मोठ्या प्रमाणावर केलेला दिसून येतो. यासाठी वापरलेले सागवान हे पुण्यातील मुळा-मुठा संगमाच्या ठिकाणी वर्षभर भिजत ठेवले होते आणि त्यानंतर खांब घडवून ते मंदिरासाठी वापरलेले आहेत.
मामासाहेब दांडेकर यांची चांदीची मूर्ती
सोनोपंत दांडेकर (मामासाहेब दांडेकर), विष्णुपंत जोग येथे नेहमी येत असत. या मंदिरात मामासाहेब दांडेकर यांची चांदीची मूर्ती आहे, तसेच नामदेवाची पायरीदेखील आहे. जोग महाराज वारकरी शिक्षण संस्था, आळंदी देवाचीमार्फत येथे अधिक मास आणि मार्गशीर्ष महिन्यात वारकरी संप्रदायाचे कोर्स चालतात.
तुकोबांच्या पालखीच्या मुक्कामाचे ठिकाण
338 वर्षांपूर्वी तुकाराम महाराज यांचे चिरंजीव नारायण महाराज यांनी वारीला सोहळ्याचे स्वरूप दिले. देहूमधून तुकोबांच्या पादुका घेऊन ते ज्येष्ठ सप्तमीला निघायचे, पुढे असलेल्या आळंदीमध्ये ते अष्टमीला यायचे, तिथून माउलींच्या पादुका घ्यायच्या आणि नवमीला वारी सुरू आणि ती पुण्यात यायची. दशमीला वारीच्या मुक्कामाची या निवडुंगा विठोबा मंदिरात तेव्हापासून परंपरा आहे. आजही तुकोबांच्या वारीचा सोहळा येथे दोन रात्र मुक्कामाला असतो.
माउलींच्या पादुका आजही बरोबर
तुकोबांच्या पालखीचे वैशिष्ट्य म्हणजे ज्या पालखीत तुकोबांच्या पादुका असतात, त्याचबरोबर माउलींच्या पादुकाही पालखीत असतात. नारायणमहाराजांनी सुरू केलेली ही परंपरा आजही तशीच आहे. पालखी निवडुंगा विठोबा मंदिरात आली की पाद्यपूजा होते, दहीभाताचा नैवेद्य दाखवला जातो, भजन-आरती होते. पहाटे संस्थानतर्फे मानाची पूजा केली जाते.पंढरीच्या वारीचे चित्रण “पंढरीची वारी’ या चित्रपटातील शेवटचे गाणे या मंदिरात चित्रित केले गेले आहे.