एकीकडे मोबाइल आणि इंटरनेट या जीवनावश्यक गोष्टींच्या यादीत भर घालत असतानाच त्यामुळे समस्याही निर्माण होत आहेत; तर दुसरीकडे लोकांमध्ये वैज्ञानिक समज वाढते आहे आणि इंटरनेट सुलभही झाले आहे. त्या सुलभतेने इंटरनेटवरील ऑनलाइन गेम्सचे प्रस्थही मोठ्या प्रमाणात वाढते आहे. या गेम खेळण्याच्या सवयीचे हळूहळू व्यसन जडते आहे. अशा वेळी पालकांनी मुलांना या खेळांपासून दूरच ठेवले पाहिजे.
आधुनिक मानसशास्त्राचा जनक म्हणवल्या जाणाऱ्या सिग्मंड फ्रॉईड यांनी मानसशास्त्राचा अभ्यास करून एक निष्कर्ष काढला होता की मनुष्याचा मूळ स्वभाव आव्हाने स्वीकारणे हा असतो. मात्र, तुम्ही म्हणता तसे समाजात दिसत नाही. बहुतांश लोक आव्हाने पाहून पळ काढतात. याचे कारण काय असा प्रश्न फ्रॉईड यांना विचारला तेव्हा ते म्हणाले की, व्यक्ती जेव्हा हुशार, समजूतदार होतो तेव्हा कोणती आव्हाने स्वीकारायची आणि कोणते स्वीकारायची नाहीत हे समजून घेऊन ठरवू शकतो, पण लहान मुलांमध्ये मात्र ही समज विकसित होऊ शकत नाही. त्यामुळे मुले कोणतीही आव्हाने स्वीकारतात. फ्रॉईड यांचे हे विचार आजच्या काळातील ऑनलाइन गेमिंगच्या बाबतीत अगदी चपखल लागू होतात. गेल्या काही दिवसांत ऑनलाइन गेम्समुळे झालेल्या मुलांच्या आत्महत्येच्या घटनांचा विचार करता फ्रॉईड यांचे हे विधान पटते. ब्लू व्हेल ऑनलाइन गेममुळे जगभरातील 250 हून अधिक लोकांनी आत्महत्या केली आहे आणि त्यापैकी 90 टक्क्यांहून जास्त आहेत ती मुले. 13 ते 17 वर्ष वयाचा मुलांचा त्यात अधिक समावेश आहे. ही समस्या मानसशास्त्रीय आहेच शिवाय ती सामाजिकही आहे. त्यामुळे दोन्ही पातळ्यांवर यावर उपाय शोधणे आणि करणे आवश्यक आहे.
लहान मुलांना विविध गोष्टींचे आकर्षण वाटत असते आणि विविध आव्हाने पेलायलाही आवडते. त्यामुळेच मोठ्या माणसांची किंवा पालकांची जबाबदारी वाढते.
मुलांना ऑनलाइन गेम्स खेळण्यापासून दूर ठेवण्याची जबाबदारीही आपली आहे. सध्या विज्ञान- तंत्रज्ञानाची प्रगती होते आहे, विस्तार वाढतो आहे तशी लोकांची वैज्ञानिक समजही वाढते आहे. इंटरनेट तर आता कुठेही आणि केव्हाही उपलब्ध असते. त्यामुळे व्यक्ती रात्रंदिवस ऑनलाइन राहू शकतात. या कायम उपलब्धतेमुळे ऑनलाइन गेम्स खेळण्याची सवय व्यसनामध्ये बदलते आहे. ब्लू व्हेल असो किंवा टिकटॉकसारखे माध्यम असो या सर्व गेम्समुळे रचनात्मक दृष्टीने चांगले निर्माण होऊ शकणारे वातावरण हलवून सोडले आहे. या ऑनलाइन गेम्समुळे देश आणि समाज दोन्हीमध्ये एकटेपणा निर्माण झाला आहे. ब्लू व्हेल हा गेम येण्याआधीही काही गेम्सचे वाईट परिणाम समाजावर झाले होतेच. त्यापैकी एक गेम होता “सॉल्ट अँड आइस चॅलेंज’. त्यामध्ये मुले आपल्या शरीराच्या एखाद्या भागावर मीठ टाकतात आणि त्यावर बर्फाचा तुकडा ठेवतात. हा गेम जीवघेणा नसला तरी वेदनादायक जरूर आहे. बर्फामुळे शरीराचा तो भाग थंड होतो, त्यामुळे त्वचा संवेदनशील होते. बर्फाखाली मीठ ठेवलेले असते. त्यामुळे त्वचेची जळजळ होण्यास सुरुवात होते. दुसरा एक गेम “ट्युब टेप चॅलेंज’. त्यात ट्युब टेप शरीराभोवती लपेटतात आणि त्यातून बाहेर पडण्याचा प्रयत्न केला जातो. पण हे करताना ट्युब टेप घशाजवळ आवळली गेली तर मात्र प्राणास मुकावेही लागू शकते. या खेळामध्ये अमेरिकेत काही मृत्यूच्या घटना घडल्या होत्या.
“पॉकेमॉन गो’चे तर वेड साऱ्या जगात पसरले होते. त्यात मुले मोबाइलवर गेम खेळता खेळता पोकेमॉन सांगेल त्या रस्त्यावर चालत जातो. खेळताना मुलांच्या लक्षातच येत नाही की ते कधी रस्त्यावर आले आणि चालता चालता रस्त्यावर अपघाताला बळी पडतात. अशा प्रकारचे अनेक जीवघेणे खेळ इंटरनेटवर आहेत आणि स्मार्टफोन्सच्या चलतीमुळे आता कोणत्याही वयाच्या मुलांच्या हाती हे गेम पडतात. या सर्वांमध्ये कायदा काहीही करू शकत नाही. सामाजिक परिस्थितीत भान बाळगताना एक करू शकतो की मुलांना एकटे सोडू नका. अर्थात महानगरे, शहरे यामध्ये पालकांना सतत मुलांबरोबर राहाणे शक्य नसते; कारण आज बदलत्या काळात पालकांना नोकरी करण्याशिवाय पर्याय नसतो. त्यामुळे सांगणे सोपे, करणे अवघड अशी स्थिती आहे. हल्ली विभक्त कुटुंब असल्याने प्रत्येक घरी आजी-आजोबा असतातच असेही नाही. काही वेळा नोकरीच्या ठिकाणी येऊन राहावे लागते; तर काही जण वृद्धांना थेट वृद्धाश्रमाचा रस्ता दाखवतात. मात्र, जर शक्य असेल तर आजी-आजोबांना आपल्याबरोबरच ठेवले तर लहान मुलांना आजी-आजोबा चार चांगल्या गोष्टी सांगतील. मुले सतत टीव्ही आणि मोबाइल यांच्यात गुंग होणार नाहीत. घरात कोणीही नसेल, आसपास कोणी नातेवाईक नसतील तर राहत्या परिसरात ओळखी वाढवून तिथल्या मुलांना एकत्र खेळण्याचा पर्यायही मिळू शकतो. त्यामुळेही मुले मोबाइलवर गेम खेळण्यापेक्षा मोकळ्या जागेत खेळण्याचा आनंद घेऊ शकतील.
अर्थात हे उपाय सामाजिक पातळीवरील आहेत. पण मानसिक पातळीवरही यावर उपाययोजना कऱणे आवश्यक आहे. मानसशास्त्राच्या दृष्टीने जेव्हा मुलं चालायला लागतात तेव्हा ती आव्हाने स्वीकारायला शिकतात. वयाच्या 14-15 वर्षांपर्यंत मुले आव्हाने स्वीकारायला तयार असतात. याच वयात अभ्यासात चांगले गुण मिळवणे, खेळात उत्तम प्रगती करणे, सतत शिकत राहाण्याची क्षमता आदी गुण त्यांच्यात विकसित होतात. त्याचे कारणही हेच आहे की आव्हाने स्वीकारण्याची मुलांची वृत्ती असते. मुलांना काहीही सर्जनशील आव्हाने मिळत नाहीत तेव्हाच ते “ब्लू व्हेल’सारख्या गेम्समधील नकारात्मक आव्हानांच्या पाठी लागतात. त्यांना संगीत, नव्या भाषा शिकणे, पोहणे आणि नृत्य यांसारख्या रचनात्मक गोष्टी शिकण्यासाठी प्रोत्साहन देऊन नकारात्मक आव्हानांपासून बचाव करू शकता. मुलांबाबत या सर्व गोष्टी जाणीवपूर्वक केल्या गेल्या नाहीत तर मुले सातत्याने इंटरनेटच्या आहारी जातील. हे मुलांसाठी नक्कीच हानीकारक आहे.
वास्तविक ऑनलाइन गेम्सचे वचन जगभरात एक मानसिक आरोग्याची समस्या म्हणून मोठ्या प्रमाणात समोर येत आहे. देशभरात इंटरनेटच्या अतिवापरामुळे मुलांना आणि तरुणांना ऑनलाइन गेम्स खेळण्याचे व्यसन लागले आहे. त्याच कारणामुळे 16 देशांमधील डॉक्टरांनी जागतिक आरोग्य संघटनेला आवाहन करून ऑनलाइन आणि ऑफलाइन गेम्सना आजाराचा दर्जा देण्याची मागणी केली आहे. जागतिक आरोग्य संघटना एप्रिलमध्ये ज्या आजारांची यादी जाहीर करेल त्यात ऑनलाइन तसेच ऑफलाइन गेम्सचे व्यसनही त्यात सामील करेल. आजारांच्या यादीत सामील झाल्यात त्यावर वैद्यकीय संस्था मोठ्या प्रमाणात संशोधनही करू शकतील. त्या व्यतिरिक्त औषधोपचाराचे नवीन तंत्रज्ञान विकसित करू शकतो. ऑस्ट्रेलिया, चीन, जर्मनी, युनायटेड किंग्डम, अमेरिका, जपान, भारत यासह 16 देशांच्या डॉक्टरांनी एक अहवालही तयार केला आहे. भारतातील डॉक्टरही त्यात सहभागी आहेत. जर्नल ऑफ बिहेवियर ऍडिक्शनमध्ये हा अहवाल नुकताच प्रसिद्ध झाला आहे.
ऑनलाइन आणि ऑफलाइन गेम्सच्या व्यसनाला अजूनही मानसिक आजार म्हणून स्वीकारलेले नाही. हा आजार नसून एक वाईट सवय आहे असेच मानले जाते. त्यामुळेच वैद्यकीय क्षेत्रात या व्यसनावर काहीही ठोस उपाय नाही. अर्थात मानसोपचार तज्ज्ञ बिहेवियरल थेरेपीचा वापर करून त्यावर उपचार करतात. पूर्वी आशियातील देशांमध्ये सुमारे 10-15 टक्के तरुण लोकसंख्या या व्यसनाने ग्रस्त आहे. चीन आणि जपान यांच्यावर अधिक प्रभाव पडलेला आहे. त्याशिवाय अमेरिकेसह अनेक पाश्चिमात्य देशांमध्येही याचा प्रभाव अधिक आहे. भारतात अजूनही खूप दुष्परिणाम जाणवत नाहीत, पण इंटरनेट सर्वच थरांपर्यंत पोहोचत असल्याने लहान मुले, तरुण यांच्यामध्ये ऑनलाइन गेम्सची सवय वाढलेली दिसते. मुलेही लॅपटॉप किंवा मोबाइल वर तासन्तास गेम खेळण्यात व्यग्र असतात. मुलांचे अभ्यासातही लक्ष लागत नसल्याचे दिसून आले आहे.
जागतिक आरोग्य संघटना 25-30 वर्षांतून आजारांच्या यादीमध्ये संशोधन करून बदल करत असते. 1992 मध्ये जागतिक आरोग्य संघटनेने आजारांची यादी जाहीर केली होती. आता 2019 मध्ये नवीन यादी जाहीर होईल. त्यामुळे जागतिक आरोग्य संघटनेने ऑफलाइऩ आणि ऑनलाइन खेळांच्या सवयींना आजार म्हणून घोषित करावे अशी इच्छा व्यक्त केली जात आहे. मुलांमध्ये ऍक्शन गेम्स आणि ऑनलाइन गेम्स याविषयी इतका जास्त ओढा आहे की पालकांना मुलांच्या वर्तणुकीविषयक समस्यांमध्ये मानसशास्त्रज्ञांची मदत घ्यावी लागते आहे. त्यामुळे पालकांनीही विचार केला पाहिजे की कोणताही व्हिडिओ गेम किंवा कॉम्प्युटर गेम खेळायला देण्यापूर्वी मुलांसाठी कोणते गेम खेळणे योग्य आहे ते पाहूनच द्यावे.
ऍड. प्रदीप उमाप
कायदे अभ्यासक