26 नोव्हेंबर हा भारतीय सर्कसचा जन्मदिन. या दिवशी विष्णूपंत छत्रे आणि सर्कसची भारतात सुरुवात केली. शहराच्या मध्यभागात दीड ते दोन हजार प्रेक्षक बसतील एवढा भला मोठा तंबू, त्यातही भव्य गोल रिंगण, वरती टांगलेले झोके, कलावंतांच्या चित्तथरारक कसरती आणि विदुषकाने उडवून दिलेली धमाल याशिवाय सोबत लेझर लाइट्स, बॅंड आदी लवाजमा म्हणजेच आबालवृद्ध सर्वांचे निखळ मनोरंजन करणारी सर्कस होय.
आपल्यातील प्रत्येकानेच किमान लहानपणीतरी सर्कस बघितलीच असेल. सध्याचे युग सिनेमा आणि टीव्ही चॅनेलचे आहे मात्र तरीही तंबूतील सर्कसची गंमत काही औरच आहे आणि केवळ आपल्या देशातच नव्हे तर सगळ्या जगात सर्कसला अशीच लोकप्रियता लाभली आहे.
रूढ अर्थाने सर्कसचा जन्म झाला इंग्लंडमध्ये 1768 मध्ये! अश्वविद्यात पारंगत असणारा माजी सार्जंट फिलीप ऍस्टले घोड्यावरती उभा राहून गोलाकार चक्र मारायचा. त्यातूनच त्याला कल्पना सुचली आणि घोड्यांवरील कसरतींना अन्य कलावंतांची कला आणि बॅंड यांची जोड देत त्याने तंबूत पहिला प्रयोग केला आणि जागतिक सर्कसचा जन्म झाला. “सर्कस’ हा शब्दप्रयोग मात्र इ. स. 1782 मध्ये प्रथम वापरला गेला. फिलीप ऍस्टलेच्या घराजवळच चार्ल्स ह्युजेस या अश्वविद्येत पारंगत कलाकाराने स्वतःचा शो सुरू करून त्याचे “रॉयल सर्कस’ असे नामकरण केले आणि सर्कस अस्तित्वात आली.
भारतात मात्र सर्कस तुलनेने उशिरा सुरू झाली. 1882 च्या सुमारास चर्नी विल्सन या इंग्रज कलाकाराने “हर्मिस्टन सर्कस’ मुंबईतील बोरीबंदर येथे सुरू केली. ती सर्कस बघण्यास जव्हार कुरूंदवाडची संस्थानिक सहकुटुंब मुंबईस आले होते. त्यांच्या समवेत अश्वविद्येत पारंगत विष्णुपंत छत्रे देखील होते. सर्कशीतील चर्नी विल्सनने केलेल्या घोड्यांवरील कसरती बघून सारेच अचंबित झाले. यावेळी काहीशा अढ्यतेने चर्नी विल्सन म्हणाले की, “घोड्यांवरील अशा कसरती कुणाही भारतीयाला करता येणे शक्य नाही.’ हे ऐकताच प्रखर देशभक्त असणारे विष्णुपंत छत्रे यांच्यातील राष्ट्राभिमान जागा झाला आणि अवघ्या 6-7 महिन्यांत जमवाजमव करून त्यांनी मुंबईत क्रॉस मैदान येथे तंबू उभारून आपली “ग्रॅंड इंडियन सर्कस’ सुरू केली. या सर्कसमधील 2 सिंह, भारतमाता उभी असणारा रथ ओढत आणतात, याला प्रेक्षकांचा टाळ्यांच्या कडकडाटात प्रतिसाद मिळायचा. स्वतः विष्पुपंत छत्रे यांच्या घोड्यांवरील कसरती देखील दिलखेचक होत्या. हळूहळू विष्णुपंत यांची सर्कस तुफान चालू लागली आणि काही महिन्यांतच बंद पडत चाललेली चर्ली विल्सनची सर्कस त्यांनी आपल्या सर्कसमध्ये सामावून घेतली. 1882 मध्ये 26 नोव्हेंबर रोजी विष्णुपंत छत्रे यांच्या पहिल्या सर्कसचा शो म्हणजे भारतीय सर्कसचा जन्म होय.
त्यानंतर 40-50 वर्षे सर्कसची महाराष्ट्रीय परंपरा जोमाने फोफावली. यामध्ये देवल सर्कस, भीमराव पाटील सर्कस, माळी सर्कस, कार्लेकर सर्केस, वालावलकर सर्कस, शेलार सर्कस अशा अनेक सर्कशींनी मोठे नाव कमवले. यामध्येही स्वतः सर्कस मालक व त्यांचे कुटुंबीय हे सर्कसचे कलावंत म्हणून काम करीत. आंतरराष्ट्रीय कीर्तीचे सर्कस कलावंत दामू धोत्रे यांचा उल्लेख केल्याशिवाय भारतीय सर्कसचा इतिहास पूर्णच होऊ शकत नाही. दामू धोत्रे मूळचे पुण्याचे. त्यांच्या मामांची शेलार सर्कस पुण्यात आली असताना ते सर्कसमध्ये रमू लागले. पिळदार शरीरयष्टी आणि धाडस यामुळे तरुण वयातच वाघ, सिंह, अस्वलाशी ते लीलया खेळू लागले. पुढे संधी मिळताच अमेरिकेतील कार्सन सर्कसशी ते रुजू झाले. या सर्कस बरोबर जगभर प्रवास केल्यानंतर अमेरिकेतील प्रख्यात रींगलिंग ब्रदर्स आणि बर्नूम ऍन्ड बेली सर्कसमध्ये त्यांनी 10 वर्षे काम केले. वाघ सिंहाशी खेळणारा धाडसी कलावंत हा नावलौकिक त्यांनी मिळवला. 1949 मध्ये ते भारतात परतल्यानंतर पुण्यात स्थायिक झाले. पुण्यातील सुभाषनगर भागात “सर्कस व्हिला’ हा आजही त्यांची स्मृती जतन करतो.
पूर्वी मराठी कलावंतांचे वर्चस्व असणाऱ्या भारतीय सर्कसमध्ये आता केरळ, नेपाळ आणि पश्चिम बंगाल येथील कलावंतांचे वर्चस्व आहे. संपूर्ण जगात सर्कसमध्ये प्राण्यांचे खेळ करण्यास प्रोत्साहन मिळत असताना 25 वर्षांपासून सर्कसमध्ये वाघ, सिंह, अस्वल, चिंपाजी, हिप्पोपोटॅमस आणि आता हत्तीला देखील खेळ करण्यास आपल्याकडे मात्र बंदी आहे. सर्कसचं आकर्षण त्यातून एकदम कमी झाले. वास्तविक हे फिरते प्राणी संग्रहालायचं होते पण आता आकर्षण असणारे हे प्राणी नसल्यामुळे आणि मनोरंजनासाठी सिनेमा व टीव्ही चॅनेल्स मोठ्या प्रमाणावर उपलब्ध झाल्यामुळे आपल्याकडे सर्कस रोडावत गेली.
सर्कसचे सर्वाधिक तिकीट 400 रुपये व कमीत कमी 50 रुपये असते. पगार, नाष्टा, जेवण पाणी, औषधोपचार सारे मॅनेजमेंटला करावे लागते. वीज खंडित होऊ नये यासाठी संपूर्ण सर्कस शो जनरेटरच्या विजेवर होतो. डीझेल महागल्याने हा खर्च व ट्रान्सपोर्टचा खर्च वाढतो. पावसाळ्यात सर्कस डबघाईला आलेली असते. म्हणजे पावसाळा सोडून उर्वरित आठ महिनेच उत्पन्न असते. शहरांमध्ये मध्यवर्ती भागात माफक दरात मैदाने मिळत नाहीत. यासाऱ्यांतून छोट्या व मध्यम सर्कशी लयास जात राहिल्या. एका अंदाजानुसार आपल्या देशात सध्या राम्बो, जेमिनी, कमला, जम्बो, मुनलाइट, रेमंड अशा 28 ते 30 सर्कशी आहेत. यापुढे सर्कस उद्योगाला भरभराट यावी असे वाटत असेल तर शासकीय पातळीवर सर्कशींना मदत होणे गरजेचे आहे. 26 नोव्हेंबर 1882 मध्ये भारतीय सर्कसचा पहिला शो करणाऱ्या कै. विष्णुपंत छत्रे यांच्या स्मृतीला अभिवादन.
सर्कस-
सागर बाबर
सदस्य, सर्कस मित्र मंडळ, पुणे