गेल्या काही महिन्यांपासून रशिया आणि युक्रेनमध्ये सुरू असलेल्या संघर्षाचं रूपांतर आता युद्धात झालं आहे. युक्रेनचे तीन भागांत विभाजन केल्यानंतर आता विभाजित दोन भागांत रशियाच्या लष्करानं प्रवेश केला आहे. पुतीन यांच्या या कृतीला मोठा विरोध होत आहे.
युक्रेन-रशिया दरम्यान अनेक महिने असलेला तणाव अखेर युद्धात परिवर्तित झाला. पुतीन यांची युद्धखोरवृत्ती यांस कारणीभूत ठरली. शिवाय युक्रेनने नाटोच्या कच्छपी लागून पुतीन यांना चिथावणी दिली. या दोन देशा दरम्यान असलेल्या संघर्षाचे परिणाम जगभर उमटू लागले आहे. शेअर बाजार कोसळण्यापासून ते सोने वधारण्यापर्यंत अन् क्रूड तेलाचे दर उसळण्यापासून ते लोह महागण्यापर्यंत अनेक उलथापालथ जगभर होत आहे. संयुक्त राष्ट्र संघाच्या सुरक्षा परिषदेने रशियाची कृती अनुचित म्हणून धिक्कारली आहे, तर अमेरिकेचे राष्ट्रपती ज्यो बायडेन यांनी धमकीवजा भाषा वापरत पुतीन यांना इशारे दिले आहे. चीनने रशियाची पाठराखण सुरू केली आहे.
जग काय म्हणतंय याची पुतीन यांना पर्वा नाही. त्यांनी या आधी क्रिमियावर जो प्रयोग केला, तोच प्रयोग ते आता युक्रेनमध्ये करू पाहताहेत. क्रिमिया पचला म्हणून पुतीन यांनी हे पुढचे पाऊल उचलले आहे. क्रिमिया वेळी जग एकवटले असते अन् पुतीन यांच्या महत्त्वाकांक्षी व विस्तारवादीवृत्तीला लगाम घातला असता तर कदाचित युक्रेनवर आज ही वेळ आली नसती. एवढ्यावर पुतीन यांची विस्तारवादी भूमिका थांबेल असे दिसत नाही. भविष्यात त्यांची नजर मध्य आशियातील पूर्वाश्रमीच्या सोव्हिएत युनियनचा भाग असलेल्या देशांवर पडल्यास आश्चर्य वाटायला नको.
युक्रेनमधील रशियाला लागून असलेल्या दोन भागांतील बंडखोरांना अधिकृत मान्यता देऊन रशियाचे अध्यक्ष व्लादीमिर पुतीन यांनी युक्रेनचे तीन प्रदेशांत विभाजन करून टाकले आहे. पूर्व युक्रेनमधल्या बंडखोरांच्या ताब्यात असलेल्या प्रदेशात रशियाच्या लष्कराने प्रवेश केला आहे. बंडखोरांनी व्यापलेल्या प्रदेशाला स्वतंत्र प्रदेश म्हणून रशियाने मान्यता दिली होतीच. बंडखोरांच्या प्रदेशातून मार्गक्रमण करत असताना रशियन लष्कर शांततेचे पालन करेल असे पुतीन यांनी आधी म्हटले होते, आता युद्ध सुरू झाल्याने सर्व काही बदलले आहे. युक्रेनमध्ये अमेरिकन कंपन्यांची गुंतवणूक आहे. युक्रेन हा नाटोचा सदस्य नसतानाही नाटोचा युक्रेनमध्ये रस आहे.
अमेरिकेला युक्रेनमध्ये स्वतःचा लष्करी तळ उभा करावयाचा आहे. युक्रेनच्या खांद्यावर बंदूक ठेवून रशियावर नियंत्रण ठेवण्याची अमेरिकेची मानसिकता रशियाच्या लक्षात आली होती. त्यामुळे पुतीन यांनी अमेरिकेचे मनसुबे उधळून लावण्यासाठी व्यूहरचना केली आहे. युक्रेनच्या सीमा रशियाला लागून आहे. नैसर्गिक वायूचे मोठे साठे तिथे आहेत. लेनिनने युक्रेनच्या स्थापनेत मोठा वाटा उचलला आहे. तिथे मोठी शस्त्रसामग्री आहे. ती अमेरिकेसारख्या देशाच्या हाती लागून, तिचा रशियाच्या विरोधात वापर होऊ शकतो, असे पुतीन यांना वाटते. तसेच रशियाला आपल्या शेजारी “पाकिस्तान’ होऊ द्यायचा नाही.
त्यामुळे पुतीन यांनी जगाचं मत काय आहे, याचा विचार न करता क्रिमियासारखा युक्रेन आपल्या ताब्यात घेण्याचा विडा उचलला आहे. आम्ही कशालाही आणि कोणालाही घाबरत नसल्याचे युक्रेनच्या राष्ट्राध्यक्षांनी म्हटले आहे. त्यांनी मित्र देशांकडून ठोस पाठिंबा मिळेल अशी आशा व्यक्त केली आहे. कोणते देश आमचे खरे मित्र आहेत, कोणाची आम्हाला साथ आहे, कोण निव्वळ शाब्दिक पद्धतीने रशियाला रोखण्याची भाषा करत आहेत ते कळेलच, असे झेलेन्स्की म्हणाले.
पूर्व युक्रेनमध्ये वाढत असलेल्या संघर्षादरम्यान रशियाकडून “फॉल्स फ्लॅग’ हल्ल्याची तयारी करण्यात येत असल्याची भीती ब्रिटन आणि अमेरिकेने व्यक्त केली होती. रशिया जाणुनबुजून “फॉल्स फ्लॅग’ डावपेच आखू शकतो. स्वतः हल्ला करून त्याचे खापर इतरांच्या माथी मारणे, याला “फॉल्स फ्लॅग’ असे संबोधले जाते. आपल्या विरोधकांना दोषी ठरवण्यासाठी असे डावपेच आखले जातात. रशियासमर्थक फुटीरतावादी युक्रेनच्या सैन्यावर पूर्वीपासून हल्ल्याचा आरोप लावत आहेत. आपल्या शत्रूला दोषी ठरवण्यासाठीचे ते डावपेच असतात. अनेक देशांनी युद्धादरम्यान असे डावपेच केल्याचे इतिहासात दिसून येते.
युक्रेनमधील दोनेत्स्क आणि लुहान्स्क या दोन रशियन समर्थक प्रांतांना पुतीन यांनी स्वतंत्र प्रदेश म्हणून मान्यता दिली आहे. त्यांनी युक्रेनवर टीका करताना म्हटलं आहे, की इथलं शासन हे पाश्चिमात्यांच्या हातातलं बाहुलं आहे आणि युक्रेन अमेरिकेची वसाहत बनला आहे. रशिया जे धोरण अवलंबत आहे त्याचे कारण म्हणजे त्यांना त्यांच्या देशांच्या सीमेजवळ एक धोकादायक लष्करी आघाडी निर्माण होत असल्याचे दिसत आहे. युक्रेनला नाटोचे सदस्य बनण्यापासून रोखण्याचा रशियाचा प्रयत्न आहे. तसं झाल्यास युक्रेनला नाटो सदस्य देशांकडून क्षेपणास्त्रं आणि सैनिकांची मदत मिळणार नाही. युक्रेन रशियाच्या पश्चिम सीमेवर आहे. रशियावर दुसऱ्या महायुद्धात पश्चिमेकडून हल्ला झाला होता. त्या वेळी युक्रेनच्याच परिसरातून रशियाने स्वतःचं संरक्षण केले होते.
तिथून रशियाची राजधानी मॉस्को 1600 किलोमीटर आहे. जर युक्रेन नाटोबरोबर गेले तर मॉस्को केवळ 640 किलोमीटर अंतरावर येईल. म्हणजे युक्रेन हा सुरक्षेच्या दृष्टीनं असा परिसर आहे, जो त्यांना कोणत्याही स्थितीत त्यांच्याबरोबर हवा आहे. बेलारूस, रशिया आणि युक्रेन यांचे पूर्वज एकच होते, असेही पुतीन यांनी म्हटले होते. युक्रेन हे रशियाचं हृदय असल्याचं ते मानतात. युक्रेन हा स्वतःची ओळख रशियाचा विरोधक म्हणून करीत असतो, त्यामुळे रशियात तीव्र भावना व्यक्त होतात. याबाबत रशियामध्ये तीव्र संताप आणि निराशा आहे. रशिया आणि युक्रेनमध्ये युद्धाचे परिणाम जगातील अनेक देशांवर होतील.
काही देशात महागाई वाढली तर जनतेच्या ताटात दोन वेळची भाकरीही कठीण होईल. याचे एक प्रमुख कारण म्हणजे रशिया हा जगातील सर्वांत मोठा गव्हाचा निर्यातदार देश आहे आणि युक्रेन या बाबतीत पाचव्या क्रमांकावर आहे. रशिया आणि युक्रेन हे जगातील सर्वात मोठे गहू निर्यातदार आहेत. रशिया 18 टक्क्यांपेक्षा जास्त गहू निर्यात करतो. जगभरात केवळ हे दोनच देश 25.4 टक्के गव्हाची निर्यात करतात. कोणत्याही देशांत सर्वाधिक गहू रशिया आणि युक्रेनमधून निर्यात केला जातो. याशिवाय इंडोनेशिया, बांगला देश आणि नायजेरियासह जगातील डझनभर देश गहू निर्यातीसाठी रशिया आणि युक्रेनवर पूर्णपणे अवलंबून आहेत. युक्रेनला युरोपमध्ये “ब्रेड बास्केट’ म्हणून ओळखलं जाते. दोन देशांत युद्ध होत असल्याने जगात महागाई वाढण्याशिवाय पर्याय नाही. याचे एक कारण स्पष्ट आहे की युद्धामुळे दोन्ही देशांतील 25 टक्क्यांपेक्षा जास्त गव्हाच्या निर्यातीवर परिणाम होईल. क्रूड पेट्रोलियम, रिफाइंड पेट्रोलियम, पेट्रोलियम गॅस, कोळसा, सोने आणि शस्त्रं विकण्यातही रशिया खूप पुढं आहे.
रशिया दरवर्षी 30.32 लाख कोटी रुपयांच्या वस्तू जगाला निर्यात करतो. रशिया आणि युक्रेन या दोन्ही देशांसाठी काळा समुद्र हा मुख्य व्यापारी मार्ग आहे. दोन्ही देशांतून निर्यात होणारा बहुतांश माल या जलमार्गानं इतर देशांत पोहोचतो. काळ्या समुद्रात रशियन नौदलही तैनात करण्यात आलं आहे. अशा स्थितीत रशिया युक्रेनची काळ्या समुद्रातील निर्यात आणि आयात बंद करण्याची धमकी देत आहे. युद्धामुळे युक्रेनलाच नव्हे, तर रशियालाही त्रास सहन करावा लागणार आहे. रशिया-युक्रेन युद्धामुळे कच्च्या तेलाच्या किमती आणखी वाढण्याची शक्यता आहे.
युरोपच्या गॅस पुरवठ्यापैकी एक तृतीयांश भाग रशियाचा आहे, बहुतेक गॅस पाइपलाइन युक्रेनमधून जाते. युक्रेनशी युद्ध झाल्यास या पुरवठा साखळीवर परिणाम होईल. यामुळे युरोप आणि इतर देशांमध्ये गॅस महाग होईल. सौदी अरेबियानंतर भारत हा शस्त्रास्त्रांचा सर्वात मोठा आयातदार देश आहे. गेल्या पाच वर्षांत भारताने रशियाकडून सर्वाधिक शस्त्रं आयात केली आहेत. भारत आजही एकूण शस्त्रास्त्रांपैकी 49 टक्के शस्त्रास्त्रं रशियाकडून खरेदी करतो. अशा परिस्थितीत युक्रेन आणि रशिया यांच्यातील युद्धाचा परिणाम शस्त्रास्त्र बाजारावर होणे साहजिक आहे. अमेरिका व युरोपीय युनियन युक्रेनच्या बाजूने उभे ठाकले तर हे युद्ध गंभीर वळण घेऊ शकते. त्याची दिशा येत्या काही दिवसांत स्पष्ट होईल.
…तर “मोसुल’ची पुनरावृत्ती?
रशिया-युक्रेन युद्ध हे युक्रेनच्या नागरी भागांत पोचले तर मात्र रशियाला कडवा प्रतिकार सहन करावा लागेल, असे युद्ध अभ्यासकांचे मत आहे. जमिनी युद्धात युक्रेन सैन्य बंकरचा वापर करून रशियाला नाकी नऊ आणू शकतात. दुसऱ्या महायुद्धातील स्टॅलिनग्राड किंवा अलीकडे इराकमधील मोसुल शहरात जो प्रतिकार पाहायला मिळाला, त्याची पुनरावृत्ती युक्रेनमध्ये रशियाला अनुभवयास मिळण्याची शक्यता नाकारता येत नाही.
युक्रेन सरकार पाडण्याचा प्रयत्न
पुतीन यांचा युद्धाबरोबरच युक्रेन सरकार देखील पदच्युत करायचा मनसुबा दिसतोय. अमेरिकेने तसा अंदाज वर्तविला आहे. युक्रेनचे राष्ट्रपती हे पाश्चात्य जगताचे कळसूत्री बाहुले असल्याचा त्यांचा आरोप आहे. युक्रेनच्या कमांड अँड कंट्रोल सेंटर, अम्युनेशन डेपो, एयरफोर्स, एयर डिफेन्स सिस्टम यांना एकत्रित लक्ष्य करून हल्ला केला जाईल, ज्यामुळे युक्रेनला प्रतिकार करण्यायोग्य ठेवायचे नाही, असा पुतीन यांचा मनसुबा दिसतोय.
सोशल मीडियावर “फेक व्हिडिओ’
युक्रेन-रशिया दरम्यान असलेल्या संघर्षात सोशल मीडिया अधिक उतावीळ झालेला दिसतोय. मागील युद्धाचे चित्रण कालचे म्हणून प्रसारित होत आहेत. युद्ध अभ्यासाचे व्हिडिओ युद्ध होत असल्याचे कव्हरेज म्हणून दाखविले जात आहेत. नागरी भागातून लढाऊ विमान उडत असल्याचे अनेक व्हिडिओ पाहायला मिळतात. विशेष म्हणजे अमेरिकेचे एफ-16 लढाऊ विमानाची क्लिप दाखविली जात आहे, जीचा युद्धाशी आज तरी काही संबंध नाही. ट्विटरने अशा असंख्य फेक युद्ध व्हिडिओला हटविणे सुरू केले आहे.
– आरिफ शेख