– डॉ. मेघश्री दळवी
एखादं नवीन तंत्रज्ञान आलं की, सामाजिक आणि नैतिक प्रश्न उभे राहणे नवीन नाही. फोटोकॉपीपासून ते थेट सरोगसीपर्यंत त्याची अनेक उदाहरणं दिसतील. या वर्षी एआयची (आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्सची) नवनवी रूपं आपल्यासमोर अगदी वेगाने येत आहेत. एकीकडे चॅटजीपीटी, दुसरीकडे गुगलचा बार्ड, तर तिसरीकडे झपाट्याने ऑडिओ-व्हिडिओ करून देणारी नाना एआय टूल्स. या साऱ्याने आपण चक्रावून गेलो असताना एआय संदर्भात काही महत्त्वाचे कायदेशीर प्रश्न पुढे येत आहेत.
त्यातली बहुधा सर्वात मोठी समस्या आहे कॉपीराइटची. डॅलीसारखी टूल्स आपल्याला हवं ते चित्र काढून देऊ शकतात. आपण सांगितलं तर पिकासो आणि साल्वाडोर डालीच्या शैलीतही. अशा प्रकारची जनरेटिव्ह एआय टूल्स त्यांचा डेटा वापरून काही नवीन निर्माण करतात. पण ही निर्मिती पूर्णपणे नवीन म्हणता येईल का? एखाद्या प्रसिद्ध चित्रकाराच्या शैलीत चित्र काढताना कॉपीराइट कायद्याचा भंग होतो का? या नवीन चित्राचा कॉपीराइट नक्की कुणाचा समजायचा? मूळ चित्रकाराचा, त्या एआय टूलचा, की चित्रासाठी कल्पना सुचवणाऱ्या माणसाचा? या घडीला यावर अनेक मतं आहेत. पण आज ना उद्या यावर एक ठोस कायदा गरजेचा आहे, हे निश्चित.
दुसरा मुद्दा आहे तो एआयकडून पक्षपात (बायस) होण्याचा. एआयला शिकवताना वापरलेला डेटा हा समतोल राखणारा असावा अशी अपेक्षा आहे. समजा, निळ्या डोळ्यांच्या व्यक्तींचा डेटा असेल तर सोबत इतर रंगाच्या डोळ्यांच्या व्यक्तींचाही डेटा हवा. म्हणजे डोळ्यांचा रंग फक्त निळा असा एआयचा समज होणार नाही. अधिकाधिक माहिती आणि त्यातील घटकांचं योग्य प्रकारे प्रतिनिधित्व असा डेटा मिळाला तरच एआयच्या निष्कर्षात पक्षपात येणार नाही की चूक होणार नाही. आज आपण चॅटजीपीटीला काही मराठी संदर्भ विचारले, तर ते चुकीचे येऊ शकतात. याचं कारण म्हणजे त्याला योग्य उत्तर देण्यासाठी पुरेशा डेटावर ट्रेन केलेलं नाही.
चुकीच्या माहितीसोबत फेक म्हणजे बनावट माहितीदेखील एआयकडून येऊ शकते. त्यामागे अर्थात माणूसच असतो! एआयकडच्या डेटात मुद्दाम खोटी माहिती भरली की ती अस्सल म्हणून वापरली जाऊ शकते. एआय वापरून तयार केलेले बनावट फोटो किंवा व्हिडिओ तुम्ही पाहिले असतील. इतकंच नव्हे तर एआयच्या मदतीने हुबेहूब एखाद्या माणसाचा आवाज काढून फसवल्याची उदाहरणं आहेत. त्यामुळे अशी फसवणूक होऊ नये यासाठी आवश्यक ती कायदेशीर बंधनं हवीच.
शेवटचा मुद्दा आहे डेटाच्या गोपनीयतेचा. एआय प्रचंड प्रमाणात डेटा वापरतो. त्यात नाव, पत्ता, फोन यासारखा व्यक्तिगत डेटाही आला. एखाद्या व्यक्तीबाबत धर्म, वंश, आर्थिक उत्पन्न, शारीरिक क्षमता आणि वैद्यकीय माहिती यांचा गैरवापर होऊ नये यासाठीही काही नियमावली येत आहेत. तेव्हा एआय तंत्रज्ञानासंबंधी नव्या कायद्यांसाठी आपण तयार राहायला हवं.