– डॉ. मेघश्री दळवी
शेहेचाळीस हजार वर्षांनी एखादा किडा पुन्हा जिवंत होऊ शकेल? इतकी वर्षे बर्फाच्या जाड थराखाली दबला राहूनही त्याने सुप्त अवस्थेत तग धरली असेल?निसर्गाने या किड्याला काही अद्भुत शक्ती दिलेली आहे का? आणि त्यातून आपण माणसांना काही वैज्ञानिक दिशा मिळू शकेल का?
या साऱ्या प्रश्नांचं उत्तर होय असं आहे. सायबेरियन पर्माफ्रॉस्टमध्ये चाळीस मीटर खोलीवर अडकून राहिलेला एक राउंडवर्म म्हणजे गोल कृमी शास्त्रज्ञांनी पुन्हा सचेतन केला आहे. जर्मनीमधील मॅक्स प्लॅंक इन्स्टिट्यूट ऑफ मॉलिक्युलर सेल बायोलॉजी अँड जेनेटिक्स या संस्थेतील संशोधकांनी या कृमीचं निरीक्षण करून निष्कर्ष काढला, की तो क्रिप्टोबायोसिस या सुप्त अवस्थेत होता आणि त्याला पुन्हा मूळ स्वरूपात आणणे शक्य आहे.
क्रिप्टोबायोटिक जीव मृत्यू आणि जीवन यांच्या मधल्या अवस्थेत असतात. त्यांची चयापचय प्रक्रिया अतिशय किमान पातळीवर असते. त्यामुळे आजूबाजूला अतिउष्ण किंवा अतिशीत परिसर असेल तरी त्यांच्यावर परिणाम होत नाही. पाणी किंवा ऑक्सिजन नसेल तरीही ते मृत्यू पावत नाहीत.
संशोधक टीमचे मुख्य फिलीप शिफर म्हणतात, गेली 46 हजार वर्षे हा कृमी या अवस्थेत राहू शकला हे एक मोठं आश्चर्य आहे. इतकंच नव्हे तर जगण्यास योग्य अशी परिस्थिती निर्माण करून आपण त्याला पुनश्चः जिवंत करू शकलो. याचा अर्थ एक जीव एका टप्प्यावर आयुष्य थांबवू शकतो आणि काही काळानंतर पुन्हा सुरू करू शकतो, हा खरोखरच एक मोठा शोध आहे.
या कृमीला पूर्वावस्थेत आणल्यावर त्यांनी त्यातील सेंद्रिय पदार्थाचं रेडिओकार्बन विश्लेषण केलं. त्यातून आढळून आलं की तो सुमारे 46 हजार वर्षांपासून बर्फात थिजून आहे. इतक्या जुन्या कृमीमध्येही त्याच जीवरासायनिक प्रक्रिया वापरल्या जातात हे पाहून निसर्गाची कमाल वाटते. शिफर यांच्या मते, याचा अर्थ असा आहे की उत्क्रांतीमधील काही प्रक्रिया पूर्णपणे संरक्षित आहेत,
त्या प्रदीर्घ काळातही बदलत नाहीत. त्यांनी हेही नमूद केलं आहे की प्रजाती अशा प्रकारे परिसराशी जुळवून राहू शकत असतील, तर आपल्याला ग्लोबल वॉर्मिंगचा सामना करण्यासाठी काही अनुकूल दिशा मिळू शकेल. त्यासाठी संशोधक या कृमीच्या जीनोमचे पूर्ण विश्लेषण करून पाहणार आहेत.
सुमारे पाच वर्षांपूर्वी रशियातील शास्त्रज्ञांनी सायबेरियन पर्माफ्रॉस्टमध्ये मिळालेल्या गोल कृमींच्या दोन प्रजातींना असंच पुन्हा एकदा सचेतन केलं होतं. त्या दोन प्रजाती आणि जर्मन शास्त्रज्ञांना मिळालेल्या कृमीची प्रजाती, तिन्ही आपल्याला नव्या आहेत.
म्हणजे प्रजातींची नोंद ठेवायला सुरुवात झाली त्यानंतर पहिल्यांदाच या प्रजाती मिळालेल्या आहेत. पृथ्वीकडे असा किती मोठा खजिना असेल आणि तो आपल्याला गवसायला आणखी किती काळ जावा लागेल कुणास ठाऊक!