भाग – 2
जुलैमध्ये फळभाज्यांच्या वेलींना फुले यायला लागली. यातला तोंडल्याचा वेल बहुवर्षायू आहे. त्याचे खोड आणि फांद्या बऱ्यापैकी जाड होतात. त्यामुळे श्री. द. महाजनांनी आपल्या पुस्तकात तोंडल्याच्या वेलाला “महावेल’ म्हणायला काही हरकत नाही, असे म्हणत त्याचा समावेश मात्र वेल’मध्येच केला आहे; कारण तोंडल्याचे खोड काष्ठरूप नाही. भाजीवेलांपैकी तोंडले आणि पडवळ यांची फुले पांढऱ्या रंगाची असतात. पडवळाचे फूल गुंतागुंतीचे पण दिसायला सुंदर असते. तोंडल्याची भाजी करतात. आम्ही त्याचे लोणचेही करतो.
पडवळाची भाजी, भजी आणि पचडी करता येते. बाकी फळभाज्यांची फुलं पिवळ्या किंवा तांबूस पिवळ्या रंगाची असतात. सगळीच फुलं दिसायला सुंदर असतात. त्यातल्या दोडकीच्या फुलांची रचना विशेष सुंदर असते. कविवर्य बा. भ. बोरकरांनी आपल्या “स्मृति’ या कवितेत दोडकीच्या फुलांना “स्वप्नफुले’ म्हटले आहे. आपणही जरा वेगळ्या नजरेने त्या फुलाकडे पाहू शकलो तर बोरकर त्याला “स्वप्नपुष्प’ का म्हणतात, ते कळेल.
जुलैमध्ये अनंतमूळ, अबई, अमरवेल (आकाशवेल), आंबटी, आयस्क्रीम स्क्रीपर, उतरण, तेलित (रानद्राक्षे), शिवलिंगी, सोमवल्ली या छोट्या-छोट्या वेलींना फुले येतात. गाईच्या कानासारखा आकार असणारे फूल ते गोकर्ण. जुलैमध्ये गोकर्णाला निळ्या-पांढऱ्या रंगाची फुले येतात. देवपूजेतही या फुलाला मान आहे.
या महिन्यात मालती आणि जाई या महावेलींना बहर येतो. मालतीची फुले महाराष्ट्रात उमलत नाहीत, तरी महाराष्ट्राइतकं मुलीचं नाव मालती कुठंच ठेवलं जात नाही. याचं कारण ही पुष्प महावेली नसून नाथमाधवांची गाजलेली कादंबरी “मालतीमाधव’ हे आहे. लग्न झाल्यावर मुलींची नावं काही मराठी कुटुंबांत बदलतात. तेव्हा माधव नावाच्या नवऱ्याच्या बायकोचे नाव मालती ठेवलं जातं. मालती-माधव संस्कृतातसुद्धा आहे.
मालती ही महावेल भारतामध्ये फक्त बंगालमध्ये पाहायला मिळते. तिचे शास्त्रीय नाव ऍगॅनोस्मा सायमोझा असे आहे. कालिदासाच्या “ऋतुसंहार’ आणि “मेघदुतात’ मालतीच्या सुवासिक फुलांचा उल्लेख आहे.
जुलैपासून पुढे फुलत जाणारे माझे सर्वांत आवडते फूल जुईचे आहे. जाईच्या फुलापेक्षा थोडी लहान, स्वच्छ पांढरी, नाजूक आणि सुवासिक फुले असणारी जुई कुणाला आवडणार नाही? महाकवी कालिदास तिचा उल्लेख युथिका असा करतो. उत्तर भारतात युथिका हे मुलीचे नाव याच फुलावरून ठेवतात. जुईचे नेमके सौंदर्य कवी अनिलांना टिपता आले. तिच्या सुवासाला त्यांनी हळवा-कोमल’ म्हटले आहे. तिच्या रूपाला ते ‘नितळ देखणे’ म्हणतात.
कवळ्या फांद्यांचा लवचिक बांधा
पाचूच्या पानांत झाकून घेत
शुभ्र शुचितेची सौजन्यकांती
हिरवे लावण्य लेऊन येत
जुईवर प्रेम करणाऱ्याने “दशपदी’ या संग्रहातली “जुई’ ही कविता जरूर वाचली पाहिजे. आपल्या बागेत तिला जरूर लावा. ती बहुवर्षायू आहे. तुमचं जगणं सुंदर करेल.
पावसाळ्यात आणखी एक बहरणारे झाड म्हणजे रातराणी. रातराणीबद्दल जी. ए. कुलकर्णी किती छान लिहितात पाहा-
महादेवाच्या देवळामागे कुंपणाप्रमाणे वाढलेली रातराणी. तिच्या जवळून जाताना ब्लॅक ऍण्ड व्हाईट चित्रपटात मधेच एखादे दृश्य टेक्निकलर व्हावे,
त्याप्रमाणे एक क्षण धुंद सुगंधी होत असे. त्या वेळच्या एका कल्पनेची मला आजही गंमत वाटते. त्या वेळी आपण रातराणीजवळून जात नसून आपल्या जवळून एक शुचिर्भूत स्त्री पुढे गेली, असेच वाटे.
एका मराठी भावगीतात रातराणीवर एक पूर्ण कडवे आहे आणि त्यातील तिचे वर्णन यथार्थ आणि नेटके आहे-
रातराणीचा गंध दरवळे
धुंद काहीसे आतून उसळे
चंद्र लाभला वरती
खाली नक्षत्रांची वेल
अशा या रातराणीचा दरवळ सुरू होतो जुलै महिन्यात.
जुलैमध्ये तगरीच्या झाडाला विशेषकरून फुले येतात. मराठवाड्यात फुलाच्या आकारावरून याच झाडाला ‘स्वस्तिक’ असे नाव आहे. हे नाव ‘तगर’पेक्षा निश्चितच चांगले आहे. हे फूल डोळ्यांत भरेल एवढे रूपवान नाही. सुगंधी तर केली असून ‘आठवणींच्या कविता’ या संग्रहात ती आहे.. मुळीच नाही. याच्या या साधेपणावरच सीताराम गोखलेनामक कवीने कविता-
फूल तगरीचे सर्व गुणी साधे
दृष्टी पडता सहज हे चित्त वेधे
रूप नखऱ्यावीन रूचिर कसे पाही
डौल नसुनी बेडौल मुळी नाही
हे झाड बेटे एका अर्थाने भाग्यवान आहे. त्याची एक अद्भुतरम्य आठवण सांगणारा ‘झाडाचे आक्रंदन’ नावाचा लेख ‘दुपानी’ या पुस्तकात लिहिला आहे, तर “फुलवा’ या पुस्तकात स्वतंत्र लेख लिहून डॉ. शरदिनी डहाणूकरांनी त्याला “नक्षत्रांची छत्री’ असे अन्वर्थक नाव दिले आहे.
जुलैमध्ये फुलणारा पांढरा चाफा प्लुमेरिया ऍक्युटिफोलिया या नावाने वनस्पतीशास्त्रात ओळखला जातो आणि तो दक्षिण अमेरिकेतून भारतात आला. त्याला “टेंपल ट्री’ असेही म्हणतात. लागवडीच्या दृष्टीनं चाफ्यासारखं अनाग्रही झाड नाही. मी केलेल्या पहिल्या बागेत, ऐन पावसात जमिनीत त्याची एक काडी खोवली अन् तो वाढायला लागला. ऍक्युटिफोलिया ही चाफ्याची खूप प्रचलित जात आहे. याची फुले पांढरी असून केंद्रभागी सोनेरी पिवळा रंग असतो. ऍब्ट्युसा या दुसऱ्या प्रकारच्या चाफ्याची पाने गोलसर टोक असणारी आणि त्याच्या फुलांत पिवळा रंग नसतो.
जुलै, ऑगस्ट आणि सप्टेंबर या तिन्ही महिन्यांत कास पठाराला वेगवेगळी भेट द्यायला पाहिजे. कास पठार यातील प्रत्येक महिन्याला- नव्हे, पंधरवड्याला आपल्याला रानफुलांचा नवनवा नजराणा बहाल करतं. सातारा शहराच्या पश्चिम दिशेला सज्जनगडाकडे जाणाऱ्या रस्त्याने सुरुवात करायची. बोगद्याच्या अलीकडे कास- बामणोलीचा रस्ता उजवीकडे वळतो. या प्रवासात श्रीकांत इंगळहळ्ळीकरांचे शब्द सोबतीला घ्यायचे.’
हिरव्या गालिच्यात कोरलेला वळणा-वळणाचा रस्ता… समोर धुक्याच्या गूढ पदराखाली शिरलेला- शांत आसमंताचा… चंडोलाची मंजुळ लकेर… वाऱ्याच्या झुळुकीनं दृश्याची उघडझाप करून उत्कंठा लावावी, पाठोपाठ वाऱ्याचा झोत येऊन धुक्याचा पदर उलगडावा… पठारावरचं दृश्य क्षणात क्षितिजापर्यंत प्रकाशमान व्हावं, पठारावरची रानफुलं दवबिंदूंसह सूर्यप्रकाशात चमकावीत आणि बघणाराचं भान हरपून जावं…’ हे सगळं वर्णन स्वप्नातलं किंवा पऱ्यांच्या स्वर्गातलं नाही. हा प्रत्यक्ष अनुभव कासच्या पुष्पपठारावरचा. हा सौंदर्याचा खजिना प्रत्येकानं अवश्य पाहावा असा आहे.
कास पठाराचा अभ्यास न करता, माहिती न घेता तिथे जाऊन धडकणे व्यर्थ आहे. या माहितीची छोटी-छोटी चार-पाच तरी पुस्तकं निघालीत. लॅटेराइट किंवा जांभा या नावानं ओळखल्या जाणाऱ्या ठिसूळ, लाल-जांभळ्या दगडानं हे पठार तयार झालेलं आहे. या पठारावर मातीचा यत्किंचितही थर नाही. त्यामुळं इथं कोणताही वृक्ष किंवा कोणतीही झुडपे नाहीत. ऐन पावसाळ्यातच जे काही आहे,
ते इथलं वनस्पती-जीवन आहे. जुलै महिन्यात कास पठारासह सगळ्याच सह्याद्रीवर असंख्य तृणपुष्पे उगवतात. अगदी सिंहगडाच्या अवतीभोवतीसुद्धा तेरडाआणि सोनकीसारखी फुलं विपुल प्रमाणात आढळतात. कास पठारावर आढळणारा तेरडा मात्र छोटेखानी असतो.
गौरी-गणपतीच्या काळात कोकणात तेरड्याला फार महत्त्व असते. सर्वत्र आढळणाऱ्या तेरड्याची कास पठारावर आढळणारी छोटी आवृत्ती चटकन् ओळखता येईल.सोनकी (सिनेसिमोग्राह्मी) नाव सार्थ करणाऱ्या छोट्या-छोट्या एकपदरी पिवळ्या धम्म फुलांची ही वनस्पती सिंहगडाच्या परिसरात या दिवसांत इतकी विपुल असते की, तिला ओळखणेही फारसे कठीण नाही. जुलै महिन्यात कास पठारावर अमरी आणि दीपकाडी या दोनच प्रकारची रानफुलं तुम्हाला दिसतील, कारण इतक्या लवकर बाकीचं गवत तिथं उगवलेलं नसतं. दीपकाडी (दीपकाडी मोंट्यॅनम) या नावातच तिच्या रूपाचं वर्णन आहे. अमरी आणि दीपकाडी या दोन्हींची फुलं पांढरी-पांढरी असतात.
खाली लालबुंद जमीन आणि वर ही शुभ्रपांढरी शुभ्र फुलं फारच सुशोभित दिसतात.
जुलै महिन्यात शेवटी हिरव्या झालेल्या कास पठारावर “सीतेचे पोहे’ ऊर्फ “सीतेची आसवं’ नावाची फुलं उमलतात आणि सगळेच्या सगळे कास पठार
एखादी जादू झाल्यासारखं बदलतं.
वद जादूगारिणी कसली
मारलीस फुंकर असली
ओसाड माळ हा सारा
पुष्पांनी बहरून गेला…
या ओळी कवीला कास पठारावरचं हे दृश्य पाहूनच सुचल्या असाव्यात, असं
हे विराट आणि विशाल सौंदर्य पाहून वाटतं.