शमी रस्त्याने झपझप पावलं टाकत आज घाईनेच शाळेच्या वाटेने निघाली होती. बोलायला सोबत कुणीच नसल्याने तिला रोजचीच वाट उगाचंच मोठ्ठी लांब वाटत होती. चालता चालता तिची नजर सहज रस्त्याच्या डाव्या बाजूला नव्यानेच बांधलेल्या पत्र्याच्या शेडकडे गेली. कुणीतरी निवाऱ्याची सोय केली होती तिथं. त्याच्यासाठी हे खोपटं हेच घर.
तेवढ्यात शमीने तिच्याच वयाची एक मुलगी त्या घरातून बाहेर आलेली पाहिली. ती मुलगी बाहेर येऊन फणीने केसांचा गुंता काढत एका दगडावर बसली. शमीला वाटलं ही मुलगी शाळेत जात असेल का? कुठून आले असेल हे कुटुंब? त्या मुलीचाच विचार करता करता एकदाची पोहचली ती शाळेत. शाळा सुटल्यावर घरी येताना वाटेत पुन्हा ती मुलगी शमीला दिसली. एकटीच चप्पी टाकून लंगडी खेळताना.
तीन चार दिवसात येता जाता त्या मुलीला पाहताना, नजरानजर झाल्यावर स्माइल देताना शमीला ती मुलगी खूप ओळखीची वाटायला लागली. एकदा शमीने त्या मुलीला रस्त्यावर लंगडी खेळताना पाहिले. शमी थांबली. ती मुलगीही शमीकडे हसत पाहून खेळायची थांबली. शमी त्या मुलीच्या जवळ गेली. हसून म्हणाली, “छान लंगडी घालतेस. काय नाव तुझं?’ ती मुलगी हसून पटकन हेल काढत म्हणाली, “माझं नाव हाय शीता?’ शमी म्हणाली, “माझं नाव शमीता…’ ती मुलगी म्हणाली, “बेस हाय नाव तुझं.’
मग शमीने बऱ्याच गप्पा मारल्या तिच्याशी. सीताही मोकळेपणानं बोलली तिच्याशी. सीताच्या आई वडिलांनी त्यांच्या गावी पाऊस पाणी नसल्यामुळे पोट भरण्यासाठी शहराकडे धाव घेतली होती. नवीन बिल्डिंग बांधण्याच्या कामासाठी ते इथे वस्ती केली. पण इकडे शहराकडे आल्यावर मात्र सीताची शाळा मध्येच सुटली होती. नंतर एके दिवशी शमीने शाळेतून घरी येताना सीताला “तू आमच्या शाळेत शिकायला येतेस का? घरी नुसतं खेळत बसण्यापेक्षा शाळेत तुझा अभ्यासही होईल आणि आमच्या शाळेत लंगडीचा संघ आहे. तुझ्या लंगडीचा शाळेच्या लंगडी संघासाठी, स्पर्धांसाठी छान उपयोगही होईल.’ सीताने आधी नको नको म्हणून खूप आढेवेढे घेतले. पण शमीने खूप समजल्यावर मग शेवटी ती म्हणाली, “आईला बापाला विचारावं लागंल.’ शमी म्हणाली, “आज संध्याकाळी तुझे आई बाबा असतील. ना घरी? मी येते माझ्या बाबांसोबत. त्यावेळी बोलू तुझ्या वडिलांशी. तुला चालेल ना?’ ती म्हणाली, “व्हय चालंल, या की.’
शमी घरी आली सारी हकीगत आई बाबांना सांगितली. संध्याकाळी खरंच शमी वडिलांना घेऊन सीताच्या रस्त्यावरील घरी गेली. सीताचे वडील कामावरून नुकतेच घरी आले होते आणि तिची आई चुलीवर स्वयंपाक करीत होती. धुराने ते छोटसं खोपटं भरून गेलं होतं. अचानक अनोळखी गृहस्थाला दारात पाहिल्याबरोबर तिचे वडील एकदम गोंधळले. पण सीताने तिच्या आईला शमीबद्दल सारं सांगितलं होतं. सीताच्या वडिलांनी शमीच्या बाबांना नमस्कार केला. शमीचे बाबा सीताच्या वडिलांना म्हणाले, “मुलीला का नाही पाठवत शाळेत? तुम्ही कामावर असता ती घरी एकटीच असते.’ सीताचे वडील म्हणाले, “परवापासून ती घरी एकटी न्हाय राहणार साहेब. उलट
आमच्याबरोबर येईल कामावर. कामावरचा मुकादम म्हणलाय, आन तुझ्या लेकीला. तिला जमल असं दिऊ काम.’ शमीचे बाबा म्हणाले, “अहो, एवढ्या छोट्या मुलीला शाळेत पाठवायचं सोडून कामाला कुठं पाठवताय. शिकू द्या तिला. आणि लहान मुलांना कामावर ठेवणे हा कायदेशीर गुन्हा आहे, हे माहीत आहे का तुम्हाला? इथे रस्त्यावर घर तुमचं. तुम्ही कामावर गेल्यावर ती एकटीच घरी. इथल्यापेक्षा ती शाळेत जास्त सुरक्षित असेल. शाळेच्या खर्चाची नका काळजी करू तुम्ही. आम्ही बघू.’ हे सारं ऐकून सीताच्या आईचे डोळे भरून आले. आपल्या मुलीची अर्धवट सुटलेली शाळा आता पुन्हा सुरू होईल या विचाराने तिचा जीव हरखला. शमीच्या बाबांनी बराच वेळ सीताच्या शिक्षणाचं महत्त्व पटवून दिल्यावर शेवटी सीताचे वडीलही सीताला शमीसोबत शाळेत धाडायला तयार झाले.
दुसऱ्या दिवशी शमी शाळेसाठी नेहमीपेक्षा लवकरच घराबाहेर पडली. ती सीता राहत होती त्या ठिकाणी आली. पण तिचा हिरमोड झाला. कारण तिथे तर त्या जागेवर आता घर नव्हतंच. ती जागा रिकामीच होती. निराश होऊनच ती शाळेची वाट चालू लागली. शाळेच्या गेटवर येताच गेटच्या एका बाजूला पाठमोरी उभी असलेली एका मुलगी तिला दिसली. रंगीत फ्रॉक घातलेली. तिच्या लांबलचक वेणीकडे नजर जाताच तिने बरोबर ओळखले की, ही सीताच असणार. धावतच तिच्याजवळ ती गेली.
सीताच होती ती. तिचा हात हातात घेत शमी पटकन म्हणाली, “किती शोधलं तुला? कुठे गेली होतीस?’ सीता निरागसपणे म्हणाली, “म्युनिसिपालिटीवाल्यांनी हाकललं आम्हाला तिथून. आमचं रस्त्यावरचं घरही तोडून मोडून टाकलं त्यांनी. सध्या बाबांच्या मुकादमांनी जिथं बिल्डिंगचं काम सुरू आहे ना, तिथंच आमची राहायची सोय केलीय सध्याच्याला. तुझी साळा आणि तुझी साळेची येळ माहीत व्हती मला, म्हणून इथं येऊन तुझी वाट बघत बसले.’ शमी पटकन म्हणाली, “अस्सं झालं होय. पण बरं झालं तू इथे आलीस. चल आता आत.
सीताचा हात धरून शमीने हेडबाईंची केबीन गाठली. सीताची सर्व कहाणी हेडबाईंना सांगितली. हेडबाईंनी नियमानुसार वयानुरुप प्रवेश सीताला दिला. आणखी काही कागदपत्रांची पूर्तता करण्यासाठी तुझ्या बाबांना घेऊन ये शाळेत, असेही सीताला सांगितले.
सीता आता शाळेत येणार या विचाराने सीतापेक्षा शमीलाच अधिक आनंद झाला. शमीच्याच वर्गात सीताला प्रवेश मिळाल्यावर तर शमीने आनंदाने टाळ्याच वाजवल्या.
एकनाथ आव्हाड