अंतराळात स्थापित करण्यात आलेल्या उपग्रहांच्या माध्यमातून मानवाच्या दैनंदिन जीवनव्यवहारातील अनेक क्रियाकलापांमध्ये क्रांती घडून आली आहे. परंतु चीनने विकसित केलेल्या नव्या तंत्रज्ञानामुळे आणि अवकाशात चीनने सोडलेल्या छोट्या उपग्रहांमुळे जगभरातील अनेक देशांच्या उपग्रहांची माहितीची चोरी होण्याचा, उपग्रह निकामी केले जाण्याचा धोका निर्माण झाला आहे. याबाबत ऑस्ट्रेलियाने एक विस्तृत अहवालच तयार केला असून त्याने जगाची चिंता वाढवली आहे. जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातील गोपनीय माहिती अगदी 100-200 मीटर अंतरावरून टिपण्याची क्षमता असणारे चिनी तंत्रज्ञान हे जगासाठी धोकादायक ठरणारे आहे.
विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाच्या विकासात उपग्रहांचा शोध आणि त्यांचा अवलंब याला विशेष महत्त्वाचे स्थान आहे. परंतु मानवाने निर्माण केलेला हा तिसरा डोळा आता एकाक्ष राक्षसाप्रमाणे चिनी ड्रॅगनसाठी वरदान आणि जगासाठी संकट ठरला आहे. विशेषतः चीनने बलूनचा हेरगिरीसाठी जसा उपयोग केला तसाच आता उपग्रहांचा वापर देशोदेशीची ठळक घटना आणि संरक्षणविषयक माहिती मिळवण्यासाठी करण्याचा सपाटा लावला आहे. त्यातूनच सॅटेलाइट हेरगिरीचे प्रकरण उद्भवले आहे. अलीकडेच ऑस्ट्रेलियानेच केलेल्या आरोपामुळे या प्रकरणाची गरमागरम चर्चा जगभरात सुरू आहे. हे प्रकरण एवढे गंभीर आहे असे सुरुवातीला वाटत नव्हते; पण व्हॉइस ऑफ अमेरिका या अमेरिकेच्या जगन्मान्य वृत्तसंस्थेने याबाबत विस्तृत स्टोरी तयार करून प्रकाशित केल्याने जगाचे लक्ष याकडे वेधले गेले आहे. त्यातून शांतीदूत बनण्याचा दिखावा करणाऱ्या चीनच्या कावेबाजपणाचा नवा पैलू समोर आला आहे.
प्रगत माहिती-तंत्रज्ञान हे मानवासाठी जसे वरदान ठरले आहे तसेच ते आंतरराष्ट्रीय राजकारणात संकटही ठरत आहे. गेल्या दशकभरात चीनने उपग्रहनिर्मिती आणि उपग्रहांचा वापर यांचा जणू सपाटाच लावला आहे. गेल्या वर्षभरात चीनने 8 हजारांहून अधिक उपग्रहांची निर्मिती केली. यामध्ये अमेरिकेलाही मागे टाकून चीन अंतराळक्षेत्रात नवनवे प्रयोग करत आहे.
विशेषतः जगातील प्रभावी अशा राष्ट्रांची संरक्षण विषयक गोपनीय माहिती मिळवण्यासाठी जसा बलून तंत्रज्ञानाचा उपयोग केला तसा आता उपग्रह तंत्रज्ञानाचा वापर चीन करू लागला आहे. ऑस्ट्रेलियाने याबाबत एक निवेदन प्रकाशित केले असून त्याचा वृत्तांत “व्हॉइस ऑफ अमेरिका’ने विस्ताराने दिला. ऑस्ट्रेलियाने असा आरोप केला आहे की, चीनच्या उपग्रह हेरगिरीमुळे आमची संरक्षणविषयक गोपनीय माहिती चीनच्या हाती लागू शकते. चीनच्या या उपद्व्यापामुळे युरोपीय आणि आशियाई राष्ट्रेही धास्तावलेली आहेत.
चीनच्या या सर्व करामती आता जगासाठी चिंतेच्या विषय ठरल्या आहेत. चीनने आंतरराष्ट्रीय राजकारणात आपले प्राबल्य वाढवण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा खुबीने वापर करून घेण्यास सुरुवात केली आहे. याचे नवनवीन पैलू समोर येत आहेत. काही महिन्यांपूर्वी फाइव्ह-जी तंत्रज्ञानाचा विकास करणाऱ्या ह्युवाई या कंपनीद्वारे चीन जगभरातील राष्ट्रांमध्ये हेरगिरी करत असल्याची चर्चा रंगली होती आणि अनेक देशांनी या कंपनीला आपल्या देशात बंदी घालण्याचे पाऊलही उचलले होते. चीनने आता सॉफ्ट किल टेक्नॉलॉजीच्या आधारे जगातील प्रमुख राष्ट्रांच्या उपग्रहांचा तपशील मिळवणे किंवा उपग्रह निकामी करणे असे जहरी प्रयोग सुरू केले आहेत. ही गोष्ट ऑस्ट्रेलियन तज्ज्ञांच्या लक्षात आली आणि त्यांना यातील धोका जाणवला. दोन लक्झरी बसेस मावतील इतका मोठा चिनी बलून अमेरिकेतील दोन महत्त्वाच्या संरक्षणनगरांवरून फिरला आणि तो अखेर त्यांना पाडावा लागला. आता जगातील महत्त्वाच्या राष्ट्रांचे उपग्रह आपल्या ताब्यात घेण्याच्या आणि त्यातील माहितीवर ताबा मिळवण्याच्या चीनच्या प्रयत्नांमुळे प्रमुख युरोपियन राष्ट्रे आणि जागतिक सत्तांचे धाबे दणाणले आहेत.
ऑस्ट्रेलियाचा गर्भित इशारा
ऑस्ट्रेलियाने चीनविरुद्ध दिलेले निवेदन मोठे अर्थपूर्ण असून ते सॉफ्ट किल टेक्नॉलॉजीसंदर्भात अधिक महत्त्वाचे आहे. या नव्या तंत्रज्ञानाने अनेक प्रश्न निर्माण केले आहेत. ही टेक्नॉलॉजी इतकी प्रगत आणि अत्याधुनिक आहे की यामुळे अंतराळ क्षेत्रातील निकोप स्पर्धेला संशयकल्लोळाचे स्वरुप आले आहे. जगातील अंतराळउद्योग हा एक नवा उद्योग म्हणून पुढे आला आहे. या उद्योगात चीनने निर्माण केलेला दबदबा धडकी भरवणारा आहे. चीनने अलीकडील काळात अशा प्रकारचे छोटे छोटे उपग्रह विकसित आणि तैनात केले आहेत जे जगाच्या कोणत्याही भागात 100 ते 200 मीटर अंतरावरून सर्व गोपनीय माहिती संकलित करु शकतात. ही माहिती आपल्या स्वतःसाठी वापरायची अशी चीनची रणनीती आहे. ऑस्ट्रेलियाच्या अंतराळ संशोधन परिषदेने याबाबत तीन संभाव्य धोके सांगितले आहेत. पहिला धोका म्हणजे जगभरातील संरक्षण क्षेत्रातील गोपनीय माहिती चीनकडे जाईल. दुसरा धोका म्हणजे जगभरातील उपग्रह निकामी केले जाऊ शकतात आणि तिसरा धोका म्हणजे चीनच्या या पावलामुळे संशयाचे भूत अंतराळ उद्योगाच्या मानगुटीवर बसून राहील. उद्याच्या भविष्यात प्रत्येक राष्ट्र दुसऱ्याविषयी साशंकता बाळगू लागण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. या प्रकारचे तंत्रज्ञान विकसित करून चीन राष्ट्राराष्ट्रांत तणाव आणि संघर्ष वाढवण्याचे काम करत आहे.
शीतयुद्धाच्या पलीकडे जाऊन हे अंतराळ युद्ध कोणत्या दिशेला जाईल हे आजमितीला सांगता येणार नाही. त्यामुळेच जागतिक समुदायाने याबाबत एक ठोस भूमिका घेण्याची गरज निर्माण झाली आहे. चिनी उपग्रह नियंत्रित करणाऱ्या चॅंग गुआंग उपग्रह तंत्रज्ञान कंपनीनेही (सीजीएसटीसी) कडून अंतराळात चिनी उपग्रहांचे एक जाळे तयार करण्यात आले आहे. यामध्ये पृथ्वीपासून अगदी जवळच्या अंतरावर फिरणाऱ्या 138 उपग्रहांचा समावेश आहे. त्यामुळे चीन जगाच्या कोणत्याही कोपऱ्यातील छायाचित्रे क्षणात मिळवू शकतो. जिलिन-1 नेटवर्कमधील उपग्रह रिमोट सेन्सिंग तंत्रज्ञानावर चालवले जातात. या माध्यमातून जगातील कोणत्याही भागातील घडामोडींवर लक्ष ठेवले जाऊ शकते.
सध्या या नेटवर्कचा वापर कृषी, वृक्षसंगोपन, पर्यावरण निरीक्षण, स्मार्ट सिटी, भौगोलिक नकाशे तयार करण्यासाठी केला जातो. जिलिन-1 नेटवर्कमधील उपग्रहांच्या माध्यमातून टिपण्यात आलेली माहिती ऑगस्ट 2020 मध्ये पाकिस्तानला पुरवण्यात आल्याची माहिती समोर आली होती. जम्मू-काश्मीरमधील भारतीय लष्कराच्या स्थानाविषयीचा गोपनीय तपशील आणि छायाचित्रांचा यामध्ये समावेश होता. सप्टेंबर 2020 मध्ये जिलिन-1 नेटवर्कमधील 9 उपग्रहांचे एकाचवेळी प्रक्षेपण करण्यात आले होते. जिलिन-1 नेटवर्कमधील उपग्रह हे हलक्या वजनाचे आहेत. यामध्ये हाय रिझ्योल्यूशन अल्ट्रा लाइट कॅमेऱ्यांचा समावेश आहे.
भारताच्या पूर्वेकडील सात राज्ये आणि हिमालयाच्या गिरीशिखरातील प्रदेशावर चीनची नजर आहे. या परिसरातील भारताच्या संरक्षण सामर्थ्याची माहिती मिळवण्यासाठी चीनकडून या उपग्रहांचा आणि नव्या तंत्रज्ञानाचा वापर केला जाऊ शकतो. त्यामुळे भारतालाही याबाबत सावध राहून पावले टाकावी लागतील.
अंतराळयुद्धाचा धोका
चीनच्या या नव्या कुटिल कारस्थानामुळे जगापुढे अंतराळयुद्धाचा भडका उडण्याचे संकट उभे ठाकले आहे. या युद्धाचे स्वरूप काय असेल, शीतयुद्धापलीकडे असेल का, यामुळे जगातील दोन गटात संघर्ष होईल का आणि या संभाव्य युद्धाचे पर्यावसान महायुद्धामध्ये होईल का, अशा अनेक प्रश्नांचा कल्लोळ सध्या माजला आहे. चिनी उपग्रहांचे प्रगत स्वरूप याबाबत दुहेरी महत्त्वाचे आहे. पहिले म्हणजे अंतराळातील आपले सामर्थ्य वाढवत असताना चीनने नवे तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. चीनचा टीजेएफ-3 हा उपग्रह याबाबत प्रायोगिक स्वरुपात संचार करू लागला आहे. हा उपग्रह चीनने 2018 च्या उत्तरार्धात अंतराळात सोडला. त्यानंतर या उपग्रहाला मदत करण्यासाठी आणखी एक उपग्रह सोडण्यात आला. या दोन्ही उपग्रहांमार्फत चीन अनेक देशांच्या उपग्रहांची हेरगिरी करत असल्याचे आढळले आहे.
– प्रा. डॉ. वि. ल. धारुरकर