जगभरातील समाजमाध्यमांमध्ये आघाडीवर असणाऱ्या “ट्विटर’च्या चिमणीला आता अब्जाधीश ऍलन मस्क यांच्या रूपाने नवे घरटे मिळाले आहे. तब्बल 44 अब्ज डॉलर्स मोजून मस्क यांनी ट्विटरची खरेदी केली. ट्विटर ही समाजमाध्यमांच्या क्षेत्रातील फेसबुक, व्हॉट्सऍप, इन्स्टाग्राम, टेलिग्राम या समकालीन स्पर्धकांपेक्षा बहुलोकप्रिय असली तरी आर्थिक ताळेबंदांच्या पटलावर ती फायद्यात नसल्याचे सांगितले जाते. असे असताना मस्क यांनी ती खरेदी करण्याचे कारण काय, असा प्रश्न उपस्थित करून या व्यवहारात दडलेला अर्थ शोधण्याचा प्रयत्न होत आहे. या शोधमोहिमेत या व्यवहाराचे कनेक्शन थेट चीनपर्यंत पोहोचले आहे.
जगातील अब्जाधिशांच्या आणि सर्वांत श्रीमंतांच्या यादीमध्ये अग्रस्थानी असणारे ऍलन मस्क यांनी समाजमाध्यमातील अग्रणी कंपनी असलेल्या “ट्विटर’ची 44 अब्ज डॉलर्सना खरेदी करून एका अर्थाने जगालाच आश्चर्याचा धक्का दिला आहे. धक्का म्हणण्याचे कारण म्हणजे याच ट्विटरवर अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि मुक्तपणाने मते मांडण्याचा अधिकार याबाबत ऍलन मस्क यांनी टीका केलेली होती. दुसरीकडे, ट्विटर ही समाजमाध्यमांच्या क्षेत्रातील फेसबुक, व्हॉट्सऍप, इन्स्टाग्राम, टेलिग्राम या समकालीन स्पर्धकांपेक्षा बहुलोकप्रिय असली तरी आर्थिक ताळेबंदांच्या पटलावर ती फायद्यात नसल्याचे सांगितले जाते. असे असताना मस्क यांनी ती खरेदी करण्याचे कारण काय, असा प्रश्न उपस्थित करून या व्यवहारात दडलेला अर्थ शोधण्याचा प्रयत्न होत आहे. मस्क आणि ट्विटर यांच्यातील व्यवहार पूर्ण होण्यास बराच काळ लागणार आहे; पण तोपर्यंत मस्क यांच्या या निर्णयावर बरीच चर्चा होत राहणार आहे. विशेषतः मस्ककडे ही कंपनी आल्याने भविष्यात काय बदल होतील, याबाबत सर्वांना उत्सुकता आहे.
भारतातही याची उत्सुकता आणि चर्चा अधिक दिसून येईल. कारण देशातील जवळपास सर्व राजकारणी, समाजकारणी, कलाकार, शासन-प्रशासनातील अधिकारी इतकेच नव्हे तर प्रख्यात संत-महंत, देवस्थाने यांचीही ट्विटरवर खाती आहेत आणि त्यांचे लाखो-करोडो “फॉलोअर्स’ही आहेत. दुसरीकडे ट्विटरबाबत अलीकडील काळात काही वादही झडलेले दिसून आले आहेत. आक्षेपार्ह पोस्ट आणि विधानांची दखल घेत केंद्र सरकारने काही ट्विटर हॅंडल्स काढून टाकण्याचे आदेश दिले होते. परंतु ट्विटरने सरकारचे आदेश बेकायदा असल्याचे सांगून कारवाई करण्यास नकार दिला होता. ही कारवाई भारतात असलेल्या मूलभूत अधिकाराच्या विरोधात असल्याचे ट्विटरचे म्हणणे होते. ऍलन मस्कही एक “फ्री स्पीच एब्सोल्यूटिस्ट’ म्हणजेच अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर कोणत्याही प्रकारचे निर्बंध, अंकुश ठेवण्याच्या विरोधात आहेत. परंतु त्यांनी कोणत्याही देशाचे कायदे मोडणार नाहीत आणि त्यांचे पालन केले जाईल, असेही स्पष्ट केले आहे. तथापि, येणाऱ्या काळात जेव्हा सरकार एखाद्या प्रकरणात कारवाईचा आदेश देत असेल आणि तो ट्विटरला लागू होत असेल तर अशा बाबतीत मस्क यांची किंवा ट्विटरची भूमिका काय असेल, हे पाहणे महत्त्वाचे ठरेल.
याबाबत नायजेरियाचे उदाहरण पाहूया. ट्विटरवरून नायजेरिया सरकारच्या विरोधात भूमिका मांडली जात होती तेव्हा तेथील सरकारकडून यावर आक्षेप घेतला जात होता. तेथील सरकारने यावर कारवाईचे निर्देश दिले, परंतु ट्विटरने या आदेशांचे पालन केले नाही. परिणामी तेथील सरकारने काही काळासाठी नायजेरियामध्ये ट्विटरवरच फुली मारली. भविष्यात अशी स्थिती निर्माण झाली तर ऍलन मस्क याविरोधात लढतील का, की ते ट्विटरला त्या देशातून बाहेर काढतील, असाही प्रश्न आहे.
असे म्हटले जाते की, ट्विटर हे एक टाउन स्क्वेअर म्हणजेच एक डिजिटल चौकोन असून इथे लोकशाही व्यवस्था आहे. त्यामुळे या समाजमाध्यमावर कोणतीही व्यक्ती आपले म्हणणे मोकळेपणाने मांडू शकते. काही वर्षांपूर्वी कुख्यात दहशतवादी संघटना इसिसने ट्विटरवर खुलेआम खाते उघडले होते आणि जगभरात अपप्रचार सुरू केला होता. ऍलन मस्कचा विचार पाहता इसिससारख्या संघटना सोशल मीडियावर पुन्हा सक्रिय होतील का, असाही प्रश्न आता विचारला जात आहे. याप्रमाणे अमेरिकेत ज्याला अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा दर्जा दिला जातो, त्याला भारतात मान्यता मिळेलच असेल नाही. त्यामुळे ट्विटरमध्ये कसा बदल होईल आणि काय बदल होतील, असा प्रश्न आहे. ऍलन मस्क हे टेक फाउंडर आहेत आणि त्यांनी आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या आधारावर अनेक कंपन्या स्थापन केल्या आहेत. अशा लोकांविषयी एक प्रतिमा निर्माण झालेली असते ती म्हणजे ते कोणत्याही समस्येचे निराकरण तंत्रज्ञानाच्या साह्याने करत असतात. याबाबत बॉट्सच्या समस्येकडे पाहिले जाईल आणि ती संपवण्याची घोषणा ऍलन मस्क यांनी केली आहे.
बॉट्सला नियंत्रित करणे ही एक मोठी तांत्रिक समस्या आहे. त्यामुळे ट्विटरवर जे हेट स्पीच म्हणजेच द्वेषपूर्ण आणि प्रक्षोभक भाषणे आहेत, त्यावर कशा प्रकारे नियंत्रण मिळवता येईल, हे पाहावे लागेल. हे आव्हान भारतासाठी खूपच गंभीर आहे. कारण आपल्या देशात ट्विटरच नव्हे तर फेसबुक, इन्स्टाग्राम, व्हॉटसऍप यांसारख्या सोशल मीडियावर एकमेकांवर चिखलफेक करण्यासाठी ट्रोलर्सची फौजच दिसून येते. अशा आव्हानांचे निराकारण तांत्रिक रूपातून कसे होऊ शकते, असा प्रश्न आहे. कारण ही एक समाजशास्त्रीय समस्या आहे. ऍलन मस्क यांची आणखी एक गोष्ट विचार करण्यासारखी आहे आणि ती म्हणजे ट्विटरच्या अल्गोरिदमला (धोरण) सार्वजनिक करणे. असे घडल्यास ट्विटरकडून एखाद्या कंन्टेटला कसे मॉडरेट केले जाते किंवा काढून टाकले जाते किंवा प्रोत्साहन कसे दिले जाते किंवा त्याची गळचेपी कशी केली जाते किंवा त्याचे खाते कसे बंद केले जाते, हे पाहावे लागेल.
या गोष्टी कोणत्या आधारावर आणि प्रक्रियावर निकाली काढल्या जातात, हे पाहणे महत्त्वाचे आहे. ट्विटरचे धोरण अशा रितीने सार्वजनिक केले जात असेल तर त्याचा चुकीच्या पद्धतीने लाभ उचलण्याचा देखील प्रयत्न केला जाऊ शकतो. जी मंडळी द्वेष पसरवतात, प्रक्षोभक भाषणं देतात, खोटेपणाला प्रोत्साहन देतात ते ट्विटरचे धोरण आपल्या पद्धतीने मोडून तोडून कसा व्यवहार करतील हे देखील पाहावे लागेल. अशा प्रकारचे वर्तन रोखण्यासाठी ट्विटरला देखील काही उपाय करावे लागतील. कारण ट्विटर कसे काम करते, हे एखाद्याला समजत असेल तर तो आपले काम पूर्ण करण्यासाठी त्या धोरणाचा सोयीने वापर करू शकतो. वैशिष्ट्यपूर्ण लिखाणाला ट्विटरकडून प्रोत्साहन दिले जात असेल, तर यूजर देखील त्याच रितीने लिखाण सुरू करतील. ऍलन मस्क देखील याच समस्येबद्धल बोलत आहेत. पण या समस्येवर कसा मार्ग काढू शकतील, हा पुढचा काळच सांगू शकेल.
या कराराने सोशल मीडिया इकोसिस्टिमवर लगेच परिणाम होणार नाही. जो काही फरक पडेल, तो एक कंपनी म्हणून ट्विटरवर पडेल. आतापर्यंत ती एक पब्लिक कंपनी होती आणि त्याच्यावर सार्वजनिक जबाबदारी होती; परंतु या करारानंतर ती खासगी कंपनी होईल. विशेष म्हणजे ट्विटरने काही वर्षांत हेट स्पिच आणि फेक न्यूज रोखण्यासाठी बरेच काम केले आहे. त्यामुळे या प्लॅटफॉर्मवर जाहिराती वाढल्या आहेत. ज्या व्यासपीठावर वादग्रस्त विधानांचा बोलबाला असतो किंवा आक्षेपार्ह विधाने शेअर केली जातात, तेथे जाहीरातदार फिरकत नाहीत. ते आपल्या उत्पादनाला नकारात्मकता जोडू इच्छित नाहीत. ट्विटरने आपल्या व्यासपीठावर अशा गोष्टींना फाटा दिला आहे. पण ट्विटर आता ऍलन मस्क यांच्या अधिपत्याखाली गेल्यानंतर हीच स्थिती राहील का, हे येणारा काळच ठरवेल.
ट्विटर आणि मस्क यांच्यातील करार पूर्ण होण्यासाठी सहा महिने लागतील, असे सांगितले जाते. या काळात ट्विटरच्या उभारणीसाठी आणि सर्वोत्तम करण्यासाठी ज्यांनी बराच काळ दिला ते कर्मचारी काय विचार करतील, याचाही मस्क यांनी विचार करायला हवा. कंपनीचे स्वरूप आणि नियंत्रण बदलल्याने काही लोकांना काढून टाकणे किंवा नवीन लोकांना आणणे ही एक अलिखित प्रथा आहे. अशा वेळी ट्विटरमध्ये काम करणाऱ्या लोकांवर बेरोजगारीची टांगती तलवार राहू शकते. ही संभ्रमावस्था कंपनीसाठी चांगली नाही. साधारण 15 वर्षांपूर्वी याहू नावाची विश्वविख्यात कंपनी खरेदी करण्यासाठी मायक्रोसॉफ्टने पुढाकार घेतला होता. परंतु हा करार पूर्ण होऊ शकला नाही आणि त्यानंतरच्या काळात “याहू’चा आलेख घसरला. ऍलन मस्क यांनी हा करार पूर्ण केला नाही, तर ट्विटरची स्थिती अशीच होईल का, हाही प्रश्न आहे.
ट्विटर खरेदीबाबत अशा प्रकारच्या अनेक शंका आणि प्रश्न उपस्थित होत आहेत. जगातील सर्वांत श्रीमंत व्यक्ती असलेल्या जेफ बेजोस यांनी तर मस्क आणि ट्विटर यांच्यातील व्यवहाराचा संबंध चीनशी जोडण्याचा प्रयत्न केला आहे. ऍलन मस्क यांची बहुचर्चित टेस्ला कारच्या व्यवसायाचे चीनवरील अवलंबित्व मोठे आहे. 2022 मध्ये टेस्लाने चीनमधून 4.65 अब्ज डॉलर्सची कमाई केली आहे. चीनमध्ये टेस्ला कारचा उद्योग 52.8 टक्क्यांनी वाढला आहे. टेस्लाला मिळणाऱ्या एकूण उत्पन्नापैकी 24 टक्के वाटा एकट्या चीनचा आहे. टेस्लाच्या बॅटरीसाठी लागणाऱ्या कच्च्या मालाचा पुरवठा चीनकडून केला जातो. टेस्लाचा परदेशातील पहिला कारखाना चीनमध्येच सुरू करण्यात आला होता. या सर्व पार्श्वभूमीमुळे मस्क यांच्या ट्विटर खरेदीमागे चीन कनेक्शन नाही ना, अशी चर्चा सुरू झाली आहे. अमेरिकन माध्यमांमध्ये, हॉलीवूडमध्ये चीनकडून केल्या जात असणाऱ्या प्रचंड गुंतवणुकी जगज्ञात आहेत. आता “ट्विटर’मध्येही अप्रत्यक्षपणे चीनच शिरकाव करत नाहीये ना, हा प्रश्न अनाठायी म्हणता येणार नाही.
सर्वांत महत्त्वाचा मुद्दा आहे तो समाजावर प्रभाव पाडू शकणाऱ्या समाज माध्यमाचे नियंत्रण जगातील एका अब्जाधिश व्यक्तीच्या हाती जाणार आहे. आज ट्विटरसारखे समाजमाध्यम समाजातील मतप्रवाहांचे प्रतिबिंब उमटवण्यात आघाडीवर असले, तरी याचाच आधार घेत किंबहुना वापर करून घेत समाजमनाला आपल्या ईप्सितानुसार, इच्छेनुसार दिशादर्शन करण्याचे प्रयत्नही झाले आहेत. तसेच या समाजमाध्यमाचा आवाका आणि ताकद मोठी असल्यामुळे अशा दिशादर्शनामुळे अनेकांना आपल्या भूमिकाही बदलाव्या लागल्या आहेत. राजकीय क्षेत्रात तर ट्विटरसारख्या समाजमाध्यमाचा वापर करून घेऊन नॅरेटिव्ह तयार करण्याचेही प्रयत्न झाले आहेत. ही बाब मस्क यांनी ओळखली नसेल, असे म्हणता येणार नाही. किंबहुना, ही ताकदच त्यांना ट्विटर खरेदी करण्यास प्रोत्साहित करून गेली असल्यास नवल वाटायला नको. कारण विचारसरणी नियंत्रण किंवा विचारसरणीला दिशादर्शन याचा थेट संबंध “सत्तेशी’ असतो, हे कटूसत्य आहे.
– सुनीता मोकाशे