– विनायक सरदेसाई
कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी आणि केंब्रिज विद्यापीठाच्या शास्त्रज्ञांनी मिळून जगातील पहिलं सिंथेटिक मानवी भ्रूण तयार केल्याचा दावा केला आहे. सध्या या भ्रूणांचं बाळांमध्ये रूपांतर करण्याची योजना नसली तरी भविष्यात तशी शक्यता आहे.
विज्ञान-तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात थक्क करणारी झेप ही मानवाला लाभलेल्या कल्पनाशक्तीच्या देणगीचा परिपाक आहे; तर प्रत्येक गोष्टीमागील विज्ञान समजून घेण्यात आलेले यश हे मानवाला लाभलेल्या कुतुहलाचे फलित आहे, असे म्हटले जाते. कल्पनाशक्ती, कुतूहल, संशोधनवृत्ती हे निसर्गतः मानवाला लाभलेले एक प्रकारचे वरदान आहे. या वरदानाविषयीही मानवाने संशोधन करून पाहिले आणि त्यातून अनेक उत्तरे समोर आली; परंतु तितकीच रहस्ये आजही कायम आहेत. स्वप्न म्हणजे काय, मन म्हणजे काय, पूर्वसंकेत का मिळतात या आणि अशा हजारो गोष्टींचा उलगडा मानवाला अद्यापही करता आलेला नाही. माणूस जगाचा नीती-नियंत्रक झाल्याचा अभिमान बाळगू शकतो, पण वैज्ञानिक प्रगती होऊनही असंख्य प्रश्न अजूनही अनुत्तरित आहेत. असे असताना विज्ञान आणि संशोधनातून मिळालेल्या अद्ययावत ज्ञानाच्या आधारे आज जगावर वर्चस्वाची स्वप्ने पाहिली जात आहेत.
अमरत्व मिळवण्यासाठीचे प्रयत्न सुरू झाले आहेत. गुणसूत्रांच्या सर्पिल रचनेमध्ये बदल करून डिझायनर बेबी जन्माला घालून थेट निसर्गाच्या रचनेमध्येच हस्तक्षेप केला जात आहे. याला क्रांती म्हटले जात असले तरी ती मानवी कल्याणासाठी असेल का, की संहारक ठरणारी असेल याबाबत मतमतांतरे आहेत. डायनामाइटचा शोध लावणाऱ्या आल्फ्रेड नोबेलला हा शोध मानवतेसाठी शाप ठरल्याबद्दल दोषी वाटले होते. त्यानंतर त्यांनी जगात शांततेसाठीच्या प्रयत्नांना प्रोत्साहन दिले. नुकतेच, कृत्रिम बुद्धिमत्तेचे प्रगत तंत्रज्ञान तयार करणाऱ्या शास्त्रज्ञाने त्याचे भयंकर परिणाम ओळखून, माफी मागितली आणि स्वतःला या प्रकल्पापासून दूर केले. अणुऊर्जेचा शोध लागल्यानंतर हिरोशिमा आणि नागासाकीमध्ये झालेल्या संहारामुुळे अशा संशोधनाच्या नैतिकतेवर प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले.
ही सर्व पूर्वपीठिका गाठीशी असूनही मानवाचे प्रयत्न थांबलेले नाहीत. अलीकडेच कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नोलॉजी आणि केंब्रिज विद्यापीठाच्या शास्त्रज्ञांनी मिळून जगातील पहिलं सिंथेटिक मानवी भ्रूण तयार केल्याचा दावा केला आहे. यामुळे आता भविष्यात मूल जन्माला घालण्यासाठी शुक्राणू किंवा अंडाशय अशा कोणत्याही गोष्टीची गरज भासणार नाही, असा या संशोधकांचा दावा आहे. मानवी इतिहासातील हा एक क्रांतिकारी टप्पा मानला जात आहे.
बोस्टनमधील इंटरनॅशनल सोसायटी फॉर स्टेम सेल रिसर्चच्या वार्षिक बैठकीत डॉ. मॅग्डालेना झेरनिका-गोएट्झ यांनी हा रिसर्च सादर केला. त्या केंब्रिज विद्यापीठात बायोलॉजी आणि बायोलॉजिकल इंजिनिअरिंगच्या प्राध्यापिका आहेत. विकासाच्या अगदी सुरुवातीच्या टप्प्यात असलेलं हे भ्रूण आहे. याला विशिष्ट अशी शरीररचना किंवा हृदय, मेंदू असे अवयवही नाहीत. मात्र, याचा वापर करून भविष्यात अनुवांशिक आजार किंवा गर्भपाताची कारणे समजून घेण्यास मदत होऊ शकते, असं त्यांनी म्हटले आहे. हे भ्रूण सिंगल ह्यूमन एंब्रियोनिक स्टेम सेलपासून विकसित केले आहेत. यातून तीन वेगवेगळ्या टिश्यू लेअर्स समोर आल्या, ज्या सामान्यपणे पुढे जाऊन (अंड्यातील) यॉक सॅक, प्लॅसेंटा आणि गर्भ यांमध्ये विकसित होतात.
या भ्रूणासारख्या रचनांमध्ये असे जर्म सेल्स आहेत, ज्यामध्ये पुढे जाऊन अंडाशय आणि शुक्राणूंमध्ये विकसित होण्याची क्षमता आहे. अशा प्रकारचा हा पहिलाच शोध असल्याच त्यांचं म्हणणं आहे. तसेच आम्ही तयार केलेलं भ्रूण हे मानवी भ्रूण नसून, तर मानवांच्या भ्रूणांशी मिळते-जुळते असे भ्रूण आहेत, असं मॅग्डालेना यांनी सांगितलं. पुरुष शुक्राणू आणि मादी अंडी न वापरता मानवी भ्रूण तयार करण्यात यश आल्यामुळे अनुवांशिक विकार समजण्यास मदत होईल, असा युक्तिवाद केला जात आहे. उदाहरणार्थ, वारंवार होणाऱ्या गर्भपातासारख्या समस्यांची जैविक कारणे समजून घेण्यास यामुळे मदत होईल, असा अभ्यासकांचा दावा आहे. जगातील बहुतेक नवीन शोधांचा इतिहास काढून पाहिल्यास त्यामागचा उद्देश देखील मानवतेच्या कल्याणासाठी सांगण्यात आला होता.
पण जेव्हा-जेव्हा निसर्गाच्या नैसर्गिक व्यवस्थेला आव्हान देण्याचा प्रयत्न झाला, तेव्हा त्याचे घातक परिणाम समोर आले. स्टेम सेल्सद्वारे आदर्श मानवी भ्रूण विकसित करण्याच्या प्रयत्नांशी संबंधित नैतिक आणि कायदेशीर प्रश्नांबद्दल एक नवीन वाद उद्भवू शकतो. स्त्रीच्या गर्भाशयात कृत्रिम भ्रूण रोपण करण्याचा कोणताही प्रयत्न सध्यातरी कायद्याच्या विरोधात असेल. त्याचा लगेच वापर करता आला नाही, तर या संशोधनाचा पुढचा भाग शोधणे सोपे जाणार नाही. सामान्य मानवी भ्रूणासारखे मॉडेल तयार करून मानवी जीवनाच्या विकास प्रवासाशी संबंधित नवीन तथ्ये समोर आणता येतील, असा दावा संशोधन मोहिमेशी संबंधित शास्त्रज्ञ करत आहेत.
असे म्हटले जाते की इस्रायलमधील एका संस्थेने उंदराच्या स्टेम सेल्सपासून भ्रूण तयार करून त्यात आपल्या अवयवांचा विकास होताना पाहिले आणि या यशाने उत्तेजित होऊन वैज्ञानिकांनी मानवी भ्रूणांचे मॉडेल तयार करण्याच्या दिशेने पाऊल टाकले. परंतु अशा प्रकारच्या प्रयत्नांना जगभरातून विरोध होऊ शकतो. निसर्गसृष्टीतील मानवी हस्तक्षेपाला घातक मानणाऱ्या धार्मिक नेत्यांकडून आणि निसर्गवाद्यांकडून तीव्र निषेध केला जाईल. कारण त्यामुळे समाजासमोर नवीन आव्हाने निर्माण होतील. विशेषतः अशा कृत्रिम माणसाच्या संवेदनशीलतेबाबतही प्रश्न असणार आहेत.